بولوت

         تورکی تیل نینگ تاریخگه قیسقه‌چه قره‌شدن آلدین تورک تاریخدن لوحه کیلتریب اوتماقچی‌من. تورکلرنینگ ییر یوزیده پیدا بولیشی و اونینگ اوزاق تاریخی جوده قدیم زمانلرگه باریب تقلیشی، انسانیت یشه‌گن ایزلر موز دوریگه باریب تقله‌دی. استه- سیکین اقلیم نینگ ایلقیب باریشی نتیجه‌سیده آسیا و اروپاده انسان ذاتی پیدا بولیشی بیلن آسیا اولکه‌لریده هم آدمی‌ذات ایزلری کورینه باشله‌گن، ارخیالوگیک قازیلمه‌لر سمرقند یقیندن (25) ییگیرمه بیش مینگ ایلگری یشه‌گن آدم باش سویه‌کینی تاپگنلر، توقیزته تیش هم سقله‌نگن. بو تاپیلمه‌لر، توران- تورکستان اولکه‌لریده اینگ قدیم دورلریدن باشله‌ب، مس، قورغاشیم، آلتین، ایریتیب کیره‌کلی بویوملر یسه‌گنلر، بعضی بیر تاریخچیلر بویوک تورکلرنی اوتمیش دورده‌گی معلوم تاریخلرینی (7000) ییتی مینگ ییل یعنی ساقلر، ساکیت هون تورکلری، کوک و آق تورکلریگه بولیش تاریخلرینی آلغه سوریب کورسته‌دیلر. شونگه قره‌مه‌ی تورکلرنی توران زمین اولکه‌لریدن ترقه‌له باشله‌گنلیگی، اولر آته و بابالری تسیانسان، آلتای، اورال، آلتین تاغ ایتـَکلریدن باشله‌ب، منچورستان تا بوداپست گه قدر چوزیلگن دیب یازه‌دی. رنه گروسیه فرانسه تایخچیسی «امپراطوری صحرا نوردان» یعنی (صحرا کیزرلر امیریه‌سی) کتابیده، شونده‌ی یازه‌دی: «انسان پیدا بولیشی بیلن تیل هم پیدا بولگن».

         تورکلرنی اولکن مدنیتی و تاریخی اینگ قدیم زمانلرگه باریب تقلیشی بیلن بویوک مدنیتگه ایگه بولگن تورک تیلی قدیمگی تورکی خلق یازولری بیلن تانیتیلیب کیله‌دی. تورک تیلی یازو کشیلیک تاریخی نینگ بویوک اختراعلریدن بیری دیر: او جمعیت نینگ اجتماعی، سیاسی و مدنی حیاتیده کتته اورین توته‌دی. یازو زمانلر و مکانلر اوز ارا اخبارات المه‌شو تیزیمینی یره‌تیب بیره‌دی. کشیلیک نینگ حیاتی تجربه‌لرینی ابدی علمی میراثینی اولاددن- اولادگه یتکزیب کیله‌دی. معنویت و تفکر ترقیاتی نینگ رویابگه چقیره‌دی. شونینگ نتیجه‌سیده انسانیت مدنیتی نینگ یره‌تیب بیره‌دی. انسان اوز نطقده‌گی تاووشلرنی فرقلی باشله‌گن پیت تیل آرقه‌لی بیلیملری تکاملشوی نتیجه‌سی پیدا بوله‌دی. شو بیلن بیرگه عموم تیل ایجادی ضرورتی توغیلیب اوسه‌دی.

         شونده‌ی ایکن تورکی تیل تاریخی هم اوزاق زمانلردن باشله‌ب یوکسه‌لیب کیلگن تورکی تیلی دنیا جماعتچیلیگی آلدیده اوز اورنی و صلاحیتگه ایگه دیر. تورکی ملتلردن چیققن بویوک علامه و تورک مدنیتی نینگ اوچاغی بولگنلیگی آچیق تاریخیمیزدن یارقین دلالت بیره‌دی. جهانده کوزه تیلگن تورت بویوک آتاقلی جهان سرکرده‌لری آتیلا، اسکندر، چنگیز خان و امیر تیمور ییر یوزینی ضبط ایتکن کیشیلر قطاریده تورگن بولسه بولر جمله‌سیدن ایکّی کیشی‌سی تورک ملتیدن بولیب جهانگه تانیلگنلیگی تاریخده معلوم دیر.

         آتیلا و امیر تیمور اوز تورکی تیللریده سوزله‌شیب حتی بوتون جهان اهلی و ایلچیلریگه فرمان، یارلیق، تارتیقلرینی تورکی تیلی بیتیک و یازولریده یازیب یوبارگن‌لیک، دنیا اولکه‌لریده‌گی موزیم و کتبخانه‌لریده سقله‌نیب کیلماقده‌لیگی یقال معلوم دیر.

         اوشبو ییرده اوتمیشده‌گی معنوی قدریتلریمیزدن ایسله‌ب اوتماقچی بولسه‌ک، کیله‌جک اولادلریمیز اوچون هم ثمره‌لی بوله‌دی. چونکی بویوک علامه، یتوک متفکر و ییریک عالملریمیز تمانیدن یازیب قالدیریب کیتگن تینگ‌سیز، مثلی کوریلمه‌گن یازو- بیتیک اثرلری اولکن یادگارلیکلریمیز قطاریده مدنی یادگارلیک صفتیده بوتون جهان اهلینی اوزیگه قره‌تیب کیلگن. تورک مدنیتی نینگ جهانده توتکن اورنی و اولکن حصه‌سی دیب بیله‌میز. شو بیلن اَیتیش جاییز بولسه شو کونگه‌قدر تورک دُرریاتلری یره‌تیب کیتگن یادگارلر، دنیا مدنیتی نینگ اوچاغی بولیب قالماقده. شو باعث ینگی اولاد و دُرریاتلریمیز اوچون جهانگه دانگ تره‌تکن قاموسی عالم و علامه اولوغ بیلیمدان آتاقلی عالملریمیز اسم شریفلرینی ایسله‌ب، تانیتیب اوتماقچی بولسه‌ک ارزیدی، چونکی اولردن قالدیریلگن اثرلر تورکلرنینگ مدنی بایلیکلرنی قطاریده، دنیا مملکتلری موزیم و کتب‌خانه‌لریده سقله‌نیب کیلماقده‌لیگی معلوم دیر.

         حاضرگی زمان تقاضا ایته‌دی کیم، هر بیر ملت اوزلیکینی انگله‌ب یتمه‌سه اوز تیلی، تاریخی و مدنیتیگه ایگه بولمسه. دنیا تاریخدن اوچیب یوقالیب کیته‌دی. شونده‌ی ایکن بیزلر کیله‌جک اولادلر اوچون ملی تیلیمیز بولمیش تورک ملتی نینگ بویوک آتاقلی بویوک علامه فیلسوف عالملرنی ایسله‌ب و یره‌تیب کیتکن اثرلری حقیده تولوق معلومات یازیب قالدریشیمیز ضرورتی توغیله‌دی. قویده بوتون دنیا بوییچه نام قازانگن عالملریمیز قطاریده ابو موسی الخوارزمی، ابوریحان البیرونی، ابو نصر فارابی، ابوبکر الخوارزمی، محمد ال زه محشری، ابو منصور الماتریدی، امام ابو عیسی محمد الترمذی، ابوبکر نرشخی، احمد الفرغانی، امام البخاری، برهان الدین مرغیلانی، قفّال اِل شاهی توردی فرغانی، خواجه احمد یسّوی، نجم الدین کبرا، عبدالقادر غجدوانی، بهاءالدین نقشبندی، احمد چغانی، ذکریای رازی، ابو علی ابن سینا، ابو عبدالله الخوارزمی، ایر کلال، خواجه احرار ولی، امام تفتازانی، امام عیسی محسقلانی، یوسف خاص حاجب، محمود کاشغری، مولانا جلال الدین بلخی رومی، خواجه محمد پارسا، امیر تیمور  کوره‌گان، شرف الدین علی یزدی، خواند میر، میر خواند، عبدالرزاق سمرقندی، قاضی‌زاده رومی، میزرا عبدالقادر بیدل، میر علیشیر نوایی، سلطان حسین بایقرا، نورالدین عبدالرحمن جامی، ظهیرالدین محمد بابر، علی قوشچی، صوفی الله یار، بابا رحیم مشرب، مخدومقلی فراغی، حسین واعظ کاشفی، شاهرخ میرزا، میزرا اولوغ بیک، کمال الدین بهزاد، نظامی الدین شامی، زیب النسا بیگم، نظامی گنجوی، نادره بیگم، گوهر شاد بیگم، سکاکی، لطفی، مولانا فرقت، مقیمی، احمد دانش، اگهی، محمود اعظم، غلام محمد میمنه‌گی، مولانا قربت، صدرالدین عینی، ذکی ولیدی توغان، مصطفی چوقای، علی یزدی، یوسف قره باغی، عبدالله اولانی، عبدالروف فطرت، عبدالحمید چولپان، زلفیه، حمید سلیمان، حمید عالم جان، آیبیک، منور قاری، ارتسی زلفیه عبدالقادری، عثمان یوسف، عبدالله قهار، ناصرخان توره، محمود الطرازی تورکستانی، امام بیردی اوزبیک، مولوی عبدالحکیم جوزجانی، قاضی ضیاءالدین ضیا، استاد غلام محمد خدیم، محمد کریم نزیهی جلوه، قاری محمد عظیم عظیمی، مولوی عبدالرشید جوهری، دکتور جواد هیئت و اسمعیل گاسپرالی، هاشم شایق افندی، علی خان توره ساعونی، قاضی زاده جوزجانی، ابوالخیر خیری، نظر محمد نوا، خال محمد خان خسته، نذیر قل خان میمنه‌گی، میر نجم الدین انصاری، میر امان الله خان انصاری، دوکتور برنا آصفی، دوکتور سرور غنچه، سید یحیی خان میمنه‌گی، عبدالرووف معصومی، مولوی عبدالرحمن خان سناتور نمنگانی، محمد طاهر بدخشی، عبدالرحمن مخدوم نمنگانی، مولانا ناصر نمنگانی، مولانا عبدالفتاح مرغیلانی، عبدالرحیم اوچقون، موسی تورکستانی، کاندید اکادمیسین دکتور محمد یعقوب واحدی جوزجانی، دکتور عنایت الله شهرانی، دکتور عبدالحکیم شرعی جوزجانی، دکتور قیام الدین راعی برلاس، دکتور برهان الدین نامق، دکتور شفیقه یارقین، محمد حلیم یارقین، محمد عالم لبیب، دکتور اکبر همت فاریابی، محمد عالم کوهکن، عزیز الله ارال، نورالله آلتای، عبدالله رویین و باشقه افغانستانده اوتکن یوزلرچه کیشیلر تورک تیلی اوچون کوره‌شکن فدایی انسانلر بولگن‌لیکلرینی تیلگه آلیشیمیز ممکن.

         تورکی ملت دن چیققن یتوک عالملر تورک ملتی نینگ فخری بولمیش مدنیتیمیز نینگ یارقین یولدوزلری قطاریده بویوک قاموسی عالم محمد الموسی الخوارزمی نینگ دنیا مدنیتگه قوشگن حصه‌سی حقده ایسله‌ب اوتماقچی من کیم، یقنده رادیو بی‌بی‌سی نینگ انگلیس تیلده بیرگن اخبارات واسطه‌لریده الخوارزمی نینگ کشفیات و اختراعلری حقیده دنیا عالملری تن‌آلگن حیرت آموز اختراعلریدن حاضرگی موبایل تیلفون علاقه سیستمده‌گی تیزیم او کیشی نینگ الگاریتم حسابلری آرقه‌لی عملگه آشگن بولیب 9 نچی عصر مقدم، الخوارزمی اوز «الجبر و المقابله» کتابیده موبایل تیلفون رقملرینی اثباتله‌ب بیرگن، دیب یازگن.

         الخوارزمی ییر کره‌سی، بیلواغی نی اولچه‌ش سیستم لرینی انیقله‌گن. ییر بیلواغی اولچاوی بوکونگی اینگ ترقی تاپگن سیستملرگه ماس کیلگن‌لیگی موسی الخوارزمی «الجبر و المقابله» معادله‌لرینی کشف قیلیب اثباتله‌ب بیرگنلیگی دنیا عالملری تن‌آله‌دیلر. و باشقه عالملریمیزنی و مدنیتگه قیلگن خدمتلری بی‌قیاس دیر. تورک عالملری قالدیرگن علمی میراثلری جهان مملکتلریده‌گی موزیم و کتب‌خانه‌لرده حاضرگه قدر سقله‌نیب تورگنلیگی مدنیتیمیز نینگ بایلیگی دن درک بیره‌دی.

         حاضرگی دور دنیا ده اینگ ترقی تاپگن علم و فن انترنیت و تخنیک جهازلری رواجله‌نگن پیت بولیب، دنیا ده اخبارات واسطه‌لرینی المه‌شیوی بخشیده انسانلر بیر- بیریگه یقین یشه‌ب اوز علمی تجربه و بیلیملرینی آشیریب بارماقده ایکن. اوشبو علمیاتلر دنیا ده‌گی رواجله‌نگن تیللر آرقه‌لی عملگه آشیب کیلماقده‌لیگی معلوم بوله‌دی.

         اوشبو تیللر جمله‌سیده تورکی تیل نینگ دنیاده رواجلنگن تیللر قطاریده حاضرگی جهان مدنیتتی ده توتکن اورنی اوز اثباتینی تاپیب معلوم بوله‌دی. کیم بویوک بابامیز امیر علیشیر نوایی اَیتگن سوزلریگه اعتبار قره‌تسک خلاصه چیقره‌آله‌میز:

«تیلگه اعتبار- ایلگه اعتبار»

دیگن قیمتلی سوزلری ضمیریده تیرن معنی بارلیگی افاده‌لنه‌دی. علیشیر نوایی، ظهیر الدین محمد بابر، محمود کاشغری، یوسف خاص حاجب و باشقه یوزلرچه تیل‌شناس عالملریمیزدن قالگن منگو اثرلر بوکونگی تورکی تیلیمیز اوچون اولکن مدنی میراث حسابلنه‌دی.

         قاله‌ویرسه بوکونگی تورکی تیل نینگ رواجلنتیریش و یوقاری چوققی‌لرگه کوتریش اوچون بوتون دنیا تورکلری الفبا بیرلیگینی یره‌تیش بیلن دنیا گه یگانه تورکی تیل نینگ رونقی اوچون خدمت قیلگن بوله‌میز. دنیا تیللری قطاریده کوتریش و بیرته تورکی تیل وجودگه کیلتریش بیلن اتاقلی تیل‌شناس عالم اسمعیل گاسپرالی نینگ سعی و حرکتلرینی دوامچی‌سی حقیقتده تورکی تیلگه کتته خدمت کورستکن بولر ایدیک، دیب اویله‌یمن. چونکی اوکیشی نینگ نیّتی هم تورک تیلی نی دنیاده اینگ ترقی تاپگن تیللر قطاریگه قویش ایدی.

         شونده‌ی ایکن بوکونگی کونده تورک تیلی نینگ ترقیاتی و رونقی اوچون قیغوریب حرکت قیلیشیمیز ضرورتی پیدا بوله‌دی. جهانده‌گی تیللر قطاری تورک تیلی نینگ توتکن اورنی حقیده تولوق معلومات کورستیب باریشیمیز، خلق ارا تیللر قطاریده تورکی تیل نینگ اهمیتی و رونقی اوچون ثمره‌لی ایشلر قیلگن بولر ایدیک.

         حاضر بوتون دنیاده 5 میلیاردگه یقین اهالی موجود بولیب، اولر 3000 دن آرتیق تیلده سوزله‌شه‌دیلر، شوندن 200 تیلده بیر میلیونگه یقین، 70 تیلده 5 میلیونگه یقین، آرتیق 13 تیلده ایسه 50 میلیوندن آرتیق کیشی سوزله‌یدی. قالگنلر نینگ هر بیریده میلیوندن آز کیشی گپله‌شه‌دی. معلوم بیر ملتگه منسوب بولگن خلقنینگ نطقی احتیاجی اوچون خدمت قیله‌دیگن تیل ملی تیل دییله‌دی. خصوصاً تورک تیلی شو ملت گه منسوب بولگن خلق احتیاجیگه خدمت قیله‌دیگن تیل دیر.

         ییر یوزیده ملی تیللردن تشقری مملکتلر ارا و منطقه‌لر ارا عهدله‌شو، شرطنامه، همده بیتیملرنی رسمیلشتیریشده ایشله‌تیله‌دیگن خلق ارا تیللر هم موجود، اولر جمله‌سیگه انگلیس تیلی، فرانسه تیلی، تورک تیلی، اسپانیا تیلی، روسچه، عربچه و ختای تیلی کبی تیللرگه کیره دی. اوشبو خلق ارا تیللر قطاری تورکی تیلی اوچینچی اورینده توره‌دی. بوکونگه کیلیب تورکی تیل ایچیده 30 تورکی شیوه بار:

         تورکی ترماغی

         1- استانبول تورکچه‌سی. 2- شرقی آدربایجان تورکچه‌سی. 3- تُرکمن تورکچه‌سی. 4- قزاق تورکچه‌سی. 5- قیرغیز تورکچه‌سی. 6- تاتاری تورکچه‌سی. 7- باشقر تورکچه‌سی. 8- اوزبیک تورکچه‌سی. 9- اویغور تورکچه‌سی. 10- چورش تورکچه‌سی. 11- بالکار قره‌چای تورکچه‌سی. 12- توقایی تورکچه‌سی. 13- سادار تورکچه‌سی. 14- کریمان تاتار تورکچه‌سی. 15- زاکاسی تورکچه‌سی. 16- سازا (یاقوتی) تورکچه‌سی. 17- تووایی تورکچه‌سی. 18- قراکالپاک تورکچه‌سی. 19- کومیک تورکچه‌سی. 20- آلتای تورکچه‌سی. 21- گوگوزی تورکچه‌سی. 22- خراسانی تورکچه‌سی. 23- چولیم تورکچه‌سی. 24- دولقان تورکچه‌سی. 25- فیو قیرغیز تورکچه‌سی. 26- شور تورکچه‌سی. 27- یوغور غربی تورکچه‌سی. 28- اورومی تورکچه‌سی.

         مغولی ترماغی

         1- مغولی تیلی. 2- یویارت تیلی. 3- کالمیک تیلی.

         تونقوزی ترماغی

         1- ایونکی تیلی. 2- لاهوت تیلی. 3- مانچو تیلی. 4- ناتایی تیلی. 5- سیبو تیلی.

         کره یی ترماغی

         1- کره ی تیلی.

         یاپان ترماغی

         1- جاپان تیلی. 2- اوکیناوایی تیلی.

         تیللر ایشله‌تیله‌دی. اوشبو اوتیزته تیلدن (22) ته تیریک و سکیزته‌سی اولیک تیللر جمله‌سیگه کیره‌دی.

         قوییده‌گی کتگوریده بویوک تورک تیلی نینگ شیوه و ترماغلرینی کورستیب اوتیش بیلن اثباته‌لب بیرماقچی میز کیم بویوک تورک تیلی جوده‌یم گوزه‌ل رنگ- برنگ و سوز بایلیگی بیلن باشقه تیللردن اجره‌لیب توره‌دی.

         حاضرگی ینگی کورستگچلرگه کوره 370 میلیون کیشی تورک تیلیده سوزلاوچیلری بارلیگی انیق دیر. کوپ چیلیکلری آسیا ایالتیده یشه‌ب کیلماقده و باشقه دنیا مملکتلریدن تشقری دنیاده 24 تورکی دولتلردن 7 ته‌سی مستقل و ایرکین دولت بولسه 17 ته‌سی خودمختار و ایریم مستقل جمهوریتلر حسابلنه‌دی.

         تورکی تیل نینگ تأثیری باشقه تیللرده اوز افاده‌سینی تاپگن‌لیگی هم معلوم درجه‌ده کورستیلگن و علمی تیکشیریشلر آرقه‌لی اثباتله‌نگن‌لیگی هم معلوم دیر.

         قوییده خودمختار و فدرال تورکی تیلده‌گی دولتلرنی کورستیب اوته‌میز:

         1- تاتار تورکچه‌سی: تاتارستان اولکه‌سی نینگ رسمی تیلی بولیب روسیه نینگ خودمختار جمهوریتلریدن سنه‌لمیش. اوندن تشقری تاتار تیلی سبیریه، اورده، ختای، ترکیه، لهستان، اوکراین، فنلند و افغانستانده گپله شوچیلری بولیب، یشه‌یدیلر.

         2- شرقی باشقیری تورکچه‌سی: باشقیرستان تیلی بولیب، روسیه نینگ خودمختار (فدرال) جمهوریتلریدن بوله‌دی. شونینگدیک قزاقستان، اوزبیکستان، روسیه نینگ باشقه حدودلریده هم سوزلاوچیلری بارلیگی اَیتیله‌دی.

         3- شرقی اویغور ترکچه سی: ختای اولکه‌سیده شرقی تورکستان خودمختار (فدرال) جمهوریتی نینگ رسمی تیلی بولیب اوندن تشقری، قزاقستان، افغانستان، اوزبیکستان ،قیرقیزستان، پاکستان و مغولستانده هم سوزلاوچیلری بولیب و ختای شرقی تورکستان نامینی سینکیانگ نامی بیلن اته‌له‌دی.

         4- چواش تورکچه سی: چورشیا خودمختار (فدرال) جمهوریتی، روسیه ده اورال تاغلری نینگ غربی قسمتیده جایلشکن، دولت تیلی چواش تیلی بولیب باشقه تورکی تیلدن فرقلی اوله‌راق پروتو تورک تیلی نینگ تورتینچی میلادی ییلدن کیین تورک تیلیدن اجره‌لگن تیل بوله‌دی.

         5- بالکار تورکی سی: قره‌چای چوکییا کاباردینو بالکار خودمختار اولکه‌لری نینگ روسیه اولکه‌سیده‌گی دولت تیلی قطاریگه کیره‌دی.

         6- توقای تورکچه سی: استاوراپول و باشقه ایالتلر قره‌چای و چوکییا هم توغای تیلیده گپله‌شه‌دیلر.

         7- سالار تورکچه‌سی: گینگایی و کانسو ختای ده بولیب قدیمی اوغوز تورکچه‌سی بوله‌دی.

         8- کریمان تورکچه‌سی: تاتارچه کریمیا قاره دینگیز بویلری، اوکراین و باشقه اوزبیکستان، ترکیه، رومانیا و بلغارستان اولکه‌لریده اوشبو رسمی تیل بولیب و قازان تاتارلریدن فرقلی اوله‌راق تاتارچه شیوه‌لریدن بوله‌دی.

         9- کاکاسی تورکچه‌سی: خاکاسیا جمهوریتی نینگ خودمختار (فدرال) جمهوریتی روسیه فدراتیفی نینگ جنوبی ده جایلشگن بولیب فدرال جمهوریتلر قطاریده گاگاوز تیلیده گپله‌شه‌دیلر.

         10- ساخایا یاقوتی تورکچه‌سی: شمالی سبیریه خودمختار (فدرال) جمهورییتی نینگ روسیه حدودیده جایلشگن دولت تیلی ساخایا یاقوتی تورکچه‌سی بوله‌دی.

         11- تووایی تورکچه‌سی: جنوبی سبیریه خودمختار (فدرال) روسیه‌ده جایلشگن دولت تیلی تووایی شیوه‌ده بولیب بوندن تشقری ختای و مغولستانده گپله‌شه‌دیلر.

         12- قره‌قلپاق تورکچه‌سی: اوزبیکستان حدودیده خودمختار (فدرال) جمهوریت بولیب دولت تیلی قره‌قلپاق تورکی تیلی بوله‌دی.

         13- کالمیک تورکچه‌سی: داغستان نینگ خودمختار (فدرال) جمهوریتی بولیب رسمی دولت تیلی آذربایجان گه یقین تورکی تیلی قطاریده توره‌دی.

         14- آلتای تورکچه‌سی: آلتای خودمختار (فدرال) جمهوریتی جنوبی سبیری ده جایلشکن بولیب تورکی آلتای شیوه‌سیده گپله‌شه‌آله‌دیلر.

         15- گاگاوز تورکچه‌سی: خودمختار (فدرال) گاگاوز ملداوی جمهوریتی (رومانی و اوکراین اورته‌سیده) جایلشگن بولیب، دولت تیلی گاگاوز تورکی تیلی (کوک اوغوز) شیوه‌سیده گپله‌شه‌دیلر.

         16- خراسانی تورکچه‌سی: ایران نینگ شمالی خراسانده‌گی شیوه‌سی آذربایجان تیلیگه یقین بولیب خراسان نینگ کوپچیلیک اهالیسینی تشکیل ایته‌دی.

         17- چولیم تورکچه‌سی: سبیریه نینگ جنوب قسمتیده جایلشگن اولکه چولیم شیوه‌ده گپله‌شه‌دیلر. اهالی سی جوده آز بولگه‌نی اوچون یوقاتیب کیتیش انقراضیگه اوچره‌ماقده.

         18- دولقان تورکچه‌سی: سبیریه نینگ غربی تایمیر جزیره‌سیده جایلشگن ساخا (یاقوت) شیوه‌ده گپله‌شه‌دیلر.

         19- فیو قیرغیز: ختای نینگ شمال غربیده‌گی (هیدنگ سیانگ) منطقه‌سیده جایلشگن بولیب اوز شیوه‌لریده گپله‌شه‌آله‌دیلر. قیرغیز دن تشقری تورکی تیللر ترماغیگه کیرگن تیل حسابلنه‌دی.

         20- شور تورکچه‌سی: سبیریه نینگ جنوبی منطقه‌سیده مغول تیللریگه یقین شیوه‌ده بولیب انقراضگه یوز توته‌آلیش خطریده بوله‌دی.

         21- یوغوز تورکچه‌سی: ختای نینگ گاسو منطقه‌سیده شیوه‌سی سریق اویغورلر تیلی دییله‌دی.

         22- اُرومی تورکچه‌سی: اوکراین نینگ جنوب شرقی منطقه‌سی و یونان گه توته‌شگن جای بولیب ایلک قدیمگی تورکچه شیوه‌سیده گپله‌شه‌آله‌دیلر.

         بعضی بیر عالملر تورکی تیللرنی بویوک آلتی ترماق و گروه‌گه بولیب کورسته‌دیلر، اما روسیه شرق‌شناس عالملری تورکی تیللرینی تورکی شیوه‌لرگه کوره تصنیف ایتیب کورسته‌دیلر. اولر جمله‌سیدن باسکاکوف عالم نینگ علمی تحقیقاتلری تولوق تورکی تصنیفینی اون اوچ کتته گروه‌لرگه بولیب، اونگه کوره ایتگن تصنیفلری انیق‌راق دیب تأکیدله‌یدیلر.

         اوشبو ییرده ترکیه تورک‌شناس عالملری نینگ کورستمه‌لریدن فقط آلتی گروه رقم گه بولیب کورستگن نمونه‌لرینی کیلتیریب اوته‌میز:

         شمال غربی قپچاق: قره‌چای، بالکار، کومیککارایم و چومان تیللریده شرقی اوروپا ده گپله‌شه‌دیلر. حاضر او نینگ تیللر جمله‌سیده کریمه چاک (کریما جزیره‌سیده گپله‌شه‌دیگن تیل).

         جنوب شرقی (اویغور) اوبیکچه: ایسکی تورکچه (اولیک تیل) چختای (اولیک) آتنی تورکچه‌سی (ختایده جایلشگن اهالی سی آز قالگن) ایلی تورکچه‌سی (ختای اولکه‌سیده) بولیب حاضرگه قدر تورکچه شیوه‌ده گپله‌شه‌دیلر.

         شمالی و شرقی سبیر تیلی: یاکوتی (ساخایی) دولقان تووایی، خاکاسی، شور، قیو قیرغیز، چولیم، توفا (شیو تورانی گه اوخشش) یوغور غربی (سریق اویغور تیلی).

         چواش (اوغوز- بلغار): چواشی- خزری (اولیک-) بلغاری (اولیک) هونی تیللری.

         خلج (اِرغو): خلجی تورکچه‌سی (بو تیل بعضاً آذربایجانی یا ترکمن بولیم تورکچه شیوه‌سیده بولیب ایسکی ترکمنچه شیوه‌ده بوله‌دی.

         کریمان، تاتار و ارومی تیللری: قبچاق شیوه‌سی بولسه هم اوغوز شیوه‌سی اساسیده تورکم تورکی لریگه کیره‌دی.

ایزی بار ...

منبع و نشرگه تیارلاوچی: بولوت وبلاگی