ایکّینچی قسم

تورکی زبان مستقل دولتلر سانی

         تورکی زبان مستقل دولتلر نینگ تیللری دولت تیلی بولیب، بویوک تورک تیلی رسمی تیللری بوله‌دی. حاضرگه قدر 7 مستقل تورک دولتلری قطاریده خودمختار (فدرال) جمهوریتلر هم تورکی دولتلرده رسمی دولت تیلی تورک تیلی حسابلنه‌دی.

 

شماره

اولکه نامی

پایتخت مرکزی

جایلشوی

1

تورکیه

انقره

اناتولی

2

آذربایجان

باکو

قفقاز

3

قزاقستان

آستانه

اورته آسیا (تورکستان)

4

اوزبیکستان

تاشکند

اورته آسیا (تورکستان)

5

ترکمنستان

عشق آباد

اورته آسیا

6

قیرقیزستان

بیشکیک

اورته آسیا

7

شمالی قبرس

نیکو سیاه

مدیترانه دینگیزی

 

خودمختار (فدرال) جمهوریتلر سانی

شماره

اولکه نامی

مرکزی

جایلشوی

1

یاکوت (ساخا)

یاکوت

شمالی سبیریه (شرقی روسیه)

2

آلتای

قورنو آلتای

جنوب غربی سبیریه (روسیه)

3

تووا

قیزیل اورده

جنوبی سبیریه (روسیه)

4

خاکاسیا

آباکان

جنوبی سبیریه (روسیه)

5

گاگود

کومرات

ملداوی

6

تاتارستان

قازان

غربی روسیه

7

ختای تورکستانی

ارومچی

شمال غربی (ختای)

8

قره قلپاقستان

نوکوس

اوزبیکستان

9

چواش

چبوکساری

والگاه (روسیه)

10

باشقرستان

اوفا

والگاه (روسیه)

11

بنخوان

بنخوان

آذربایجان

12

کاباوه دینو بالکار

تالچیک

شمالی قفقاز (روسیه)

13

قره چای چرکسیا

چرکس

شمالی قفقاز (روسیه)

14

جنوبی تورکستان

فاریاب

شمالی ولایت (افغانستان)

 

         مستقل خودمختار تورکی جمهوریتلردن تشقری، ایران، تاجیکستان، عراق، سعودی عربستان مملکتلریده تورک تیلده سوزلاوچیلرنی کوپچیلیک  اهالی‌لرنی تشکیل بیریب کیله‌دی. اوشبو اولکه‌لرده روی خط رقمی بیریلمه‌گن بولسه هم تورکی تورک ملت وکیللری یشه‌یدیلر. اینقسه ایران و تاجیکستانده میلیونلرچه اهالی سی تشکیل بیره‌دی.

         ایندی آلتای تیللرنینگ دنیا تیللری ایچیده اینگ قاعده‌لی تیللر قطاریده توزیش اینقسه تورکی تیل نینگ دنیاده اوچنچی تیل صفتیده تن‌آلینگن‌لیگی حقیده به تفصیلراق انیق لیک کیریتیب علیحده فکتلر بیلن اثباتله‌ب بیره‌میز. شونده‌ی ایکن اوشبو مقاله‌ده اوقوچیلر دقت و اعتبارلرینی تورکی تیل نینگ بوکونگی رونقی و ترقیاتی حقیده سوز یورترایکن میز. دنیاده تورکی تیل نینگ توتکن اورنی و صلاحیتی باره‌سیده هم تأکید اویتماقچی بولسه‌ک. معلوم بوله‌دی کیم، تورک تیلی نینگ دنیاده‌گی اینگ اولکن مدنیت و بایلیکلرینی کورسه‌تیب بیریشیمیز بیلن تورک تیلی نینگ دنیا تیل قطاریده اوچینچی اورنیده توریش و یوقاری و ترقی تاپگن تیللر جمله‌سیده افاده‌آلیش دیر. تورکی تیل نینگ گرامتیک قانون و قاعده‌لری ینگی تخنیک واسطه‌لری جمله‌دن حاضرگی انترنیت و موبایل تیلفون و باشقه دنیا سیستم تزیملریده‌گی اینگ یوقاری ترقی تاپکن جهازلریدن قایده‌لنیش و کوسموس سماوی علملرده هم اوشبو تیلده یولگه قوییلگن بولیب کورستیله‌دی.

         چونکی تورکی تیل نینگ ایریم خصوصیتلریدن باشقه تورکی تیل اتصاقی تیل بولیب اونده قوشیمچه سوز آرقه‌لی کوپلیک سانی بیر خیلده. قوله‌ی‌لیگی بیلن باشقه تیللردن اجره‌لیب توره‌دی.

         بوکونگی علمی تحقیقاتچیلر یازیشلریچه فارس تیلی نینگ 92 فایزی، عرب و تورکی سوزلردن تشکیل تاپگن تیل بولیب، ایران یازوچیلری اثرلریده یازیلیشیچه 1000 دن آرتیق سوز سوچّه تورکی سوزلر فارس تیلده ایشله‌تیلیشی معلوم دیر. و باشقه جیت تیللر، ایتالیا تیلیده %40، انگلیس تیلده %19، آلمانیه تیلده %17 و شویدسیه تیلیده %20 تورکی سوز استعمال بولیب کیلیشی و تورکی اتمه‌لر بارلیگی اوز اثباتینی تاپگن بولیب عالملریمیز تمانیدن تصدیقله‌نگن بولسه، بو تیل اصلده بیتّه بولیب اونده تورکی شیوه و لهجه‌لرگه بولینه‌دی. اما بیتّه تورکی تیل حسابلنه‌دی. تورکی تیللر بیتّه عایله یعنی آلتاییک عایله‌سیگه کیره‌دی.

         آلتائیک تیل دنیا تیللری قطاریده اوچنچی اورنیده توره‌دی. چونکی تورکی تیل نینگ تاریخگه عاید معلوماتلرگه قره‌گنده اساساً اینگ بای تیل بولیب اونگه کوره تورکی تیل نینگ صرف و نحو و گرامتیک خصوصیتلریگه هم قره‌گنده سوز اوزه‌گی بیتّه بولیب اونگه کوره قوشمچه سوز بیل و بیلماق فعل سوزلریدن کیلیب چقیب اوزه‌گی بیتّه قوشمچه‌لی سوز حالتنی افاده‌له‌ی آله‌دی. تورکی تیللرده هیچ زمانلرده فعل المه‌شمه‌یدی، اوشبو موضوع ایریم علمی مسئله بولیب اونگه قره‌ش تیل شناس‌لیک نقطۀ نظریدن تجلیل ایتش بیلن ایضاحلنه‌دی، دیب اویله‌یمیز و اوندن باشقه تورکی تیل نینگ اینگ قدیمگی الفبا و بتیکلری حقیده جمله‌دن اورخون- ینسی، سومری، شامی، عرب، سلاویین، لاتین الفبالری خصوصیتلریگه عاید معلوماتلر نهایت چقور و علمی موضوعلر بولیب. تورکی دورلرده‌گی تورکی الفبالر تاریخی اوچون تولوق تحقیق ایتیش تیل شناس عالملریمیز یازیب قالدیرگن اثرلریدن معلوم بوله‌دی.

         اوشبو مقاله آرقه‌لی معلوم قیلماقچی من؛ مغول، تونغوزی و ژاپنی و کریس تیل آلتاییک عایله‌سیدن بولسه هم اولر تورکی تیل جمله‌سیدن حسابلنمه‌یدی. چونکی ایریم تیل خصوصیتلریگه کوره بوتونلی ایری تیل بولیب گرامتیک جهتدن، بیر- بیرلریگه یقین بولگن‌لیگی فقط گینه بیر عایله‌دن بولگن ولی سوز تورکم لریده تورکی تیل نینگ تأثیری بولسه هم باشقه تیل قطاریگه کیره‌دی.

         چونکی مثلاً اروپا تیللری آسیا تیللری بیلن بیر عایله‌ده بولگن تیل هند و اروپایی تیللرینی آلیب قره‌گنده، بیر- بیرلریدن فرق قیله‌دی. شو باعث ایتیب، اوتیش جایز دیر کیم تیللرده فقط گینه مغول، چواش، یاقوت تیللری هم ایریم خصوصیتلریگه کوره تورکی تیل شیوه‌لریدن فرق قیله‌دی. شو باعث بیز تورکی و مغولی تیللرینی مقایسه قیلیب کورسک معلوم بوله‌دی. تورکی تیل نینگ پیدا بولیشی اوچینچی میلادی دن آلدین تا بیشینچی میلادی ییل گه‌قدر هونلر دوریگه باریب تقلسه هم، هونلر دوری شرقی و غربی هونلرگه بوینیب کورستیله‌دی. و هون خاقانی ییر کورسیده شرقی آسیادن تا اروپا گه‌قدر چوزیلگن منطقه‌ده بویوک امپریه تشکیل اتیکن لر.

         تاریخدن معلوم دیر کیم، سومریلر، آنوریلر، بابیللر اصلده تورک بولگنلری حقیده اولردن قالگن تاپیلدیق و یارگارلیکلریدن معلوم بوله‌دی. هونلردن آلدین اولر مدنیت قوریب اوتکنلری هم تورک مدنیتلریگه عاید اوز اثباتینی تاپه‌دی.

         ایریم تیل شناسلریمیزنی اثباتله‌ب بیریشلریچه، سومریلر، آنوریلر، بابیللر تیللریده 47 فایز تورکی تیل سوزلری موجود بولیب، عالملریمیز تمانیدن کورسه‌تیله‌دی. شو نینگ اوچون هم ایته‌آله‌میز که هیچ بیر تیل جهانده یوق دیر کیم، اونده تورکی تیل نینگ تأثیری بولمه‌سه.

         بیرلشگن ملتلر تشکیلاتی نینگ مدنی علمی باشقرو اداره‌سی یونیسکو نینگ کورستمه‌سیگه بناً تورکی تیل دنیا اوچینچی تیل قطاریگه کریب تانیلگن‌لیگی تن‌آلینه‌دی. تورکی تیل نینگ آنه تیلی آلتای دیب تانیلگن، تورکی تیل نینگ سوز یشه‌ش اوزه‌ک قاعده‌لری 100% بولیب، دنیاده انگلیسی و فرانسوی تیلیدن کیین اوچینچی تیل. 1996 خلق ارا تیللر قطاری، تورکی تیل مدافعه تیزیملریده، رادار و تخنیک جهازلرینی اسملری و تشقی هواشناس‌لیک ماهواره‌لر و کمپیوتر تیزیم و بی‌سیملریده اینگ یوقاری ترقی تاپگن جهازلرده تورکی تیلدن فایده‌لنیش سببلری تورکی تیل استاندرد طلبلریگه جواب بیروچی تیل صفتیده جهانده اوندن فایده‌لنه‌دیلر. چونکی انگلیس و فرانسوی تیلیدن کیین 1996 ییل کوسموس اوچاقلرینی آسمانگه اوچریش تیزیملریده اوچ تیل جمله‌دن انگلیسی و فرانسوی، تورکی تیللرده عملگه آشیریشلری یولگه قوییلگن بولیب 1992 ییلدن دنیاده یونیسکو اداره‌سی تمانیدن بوتون خلق ارا مؤسسه تشکیلاتلری اوقویورت و عالی اوقودرگاه‌لرده اوقیتیش ریجه ایشله‌ب چقیلگن‌لیگی یقال مثال بوله‌آله‌دی، دیدی. «آموزش زبان تورکی» مقاله‌سیده.

         بوکونگه کیلیب تورکی تیلیده‌گی توب اوزه‌گی فعل بولگن سوزلر 3500 بولسه، سوزلرینی 100000 سوز بارلیگی انیق‌لنگن. تورک تیلی 7200 ییللیک تاریخگه ایگه دیر، دیب یازه‌دی. حرمتلی پروفیسور دکتور جواد هیئت تورک‌شناس تحقیقاتچی عالم تورکی تیل نینگ خصوصیتلری حقیده علمی تحقیقات آلیب بارگن. تورکی تیل نینگ تصنیقی و رواج‌لنیشی حقیده بولگن اثرلر یازگن تورکی تیل نینگ دنیا تیللری قطاریده توتکن اورنی و صلاحیتی‌نی اثباتلب بیره‌دی.

         بوتون دنیا تورکی تیللر 25 شیوه و لهجه‌لر بولیب و اونده 21 شیوه‌ده‌گی تورکی تیللر تیریک تیللر قطاریده بولیب، اوزلریدن الفبا وکتابت یازولریگه ایگه‌دیرلر. و حاضرگی افغانستان هم اصل‌ده تورک خلقلرینی ازه لی وطن بولگن، تورکی تیل تورکستان خراسانده اوسیب اولغاییب رواج‌لنگن‌لیگی حقیده ینه بیر تورک‌شناس مشهور اتاقلی عالم دکتور گونر یارینگ اوز کتابیده تورکی قبیله‌لری 96 قوم و قبیله‌لرگه بولیب، علمی تحقیقات آلیب بارگن. اوشبو قبیله‌لر جمله‌سیدن 29 ته‌سی افغانستانده ازلدن یشه‌ب کیلگن دیب یازه‌دی، اوزی نینگ قیمتلی اثریده.

         دکتور گونر یارینگ یازیشیچه، اورته آسیا ده تسیاتشان، هندوکش، تیربند تورکستان گه قدر چوزیلگن منطقه‌لرده حیات کیچیریب کیلگن دیب یازه‌دی. بوتون دنیا تورک‌شناس عالملریمیز تمانیدن یازیب قالدیرگن اولکن اثرلر جمله‌سیدن محمود کاشغری، یوسف حاجب، علیشیر نوایی، ظهیرالدین محمد بابر و باشقه یوزلب تیل‌شناس و تورک‌شناس عالملریمیز خدمتلرینی علیحده قدرلش به تفصیل‌راق معلوماتلر یازیب قالدیریش، حاضرگی تورک‌شناس عالملریمیزنی اولکن خدمتلرینی ایسله‌ب ارداقلش دیر دیب بیله‌من.

یازوچی: استاد عبدالله تاشقین

         فایده‌لنگن منبعلر رویخطی

         1- زبان تورکی و دنیای تورک، گونی تورکستان سایتی.

         2- ویژه‌گیهای زبان تورکی و مقایسۀ کوتاه بین زبان فارسی، داکتر جواد هیئت.

         3- تورک های افغانستان، گونر یارینگ.

         4- قدیمگی تورکستان، قزاق بای محمودوف، تاشکند 2003 ییلی.

منبع و نشرگه تیارلاوچی: بولوت وبلاگی

بیرینچی قسمیده قَیتیش اوچون شو ییرده کلیک قیلینگ!