مولانا لُطفی هروی نینگ اجتماعی حیاتی، کاظم امینی (بیرینچی بولیمی)
مولینا لُطفی هروی قمری هجری 771 ییل (میلادی67- 1366) ییل هراتده توغیلیب، 870 نچی (میلادی 66ـ1465) ییلده اوشه ییرده عالمدن کوز یومگن. مولانا لُطفی اوزبیک کلاسیک ادبیاتی نینگ یارقین سیمالریدن؛ ذواللسانین اوزبیک شاعری1 هراتده توغیلیب، شو ییرده عالمدن اوتگن لُطفی، هرات مدرسه‌لریده تحصیل آلیب کتته حجم‌لی شعری دیوان یازیب قالدیرگن. او، شاهرخ میرزا نینگ تکلیفی بیلن، شرف الدین علی یزدی نینگ «ظفرنامه» تاریخی اثرینی 1437 نچی ییلده نظم یولی بیلن اوزبیک تیلی گه اوگیرگن.2
«گل و نوروز» منظوم داستانی نینگ مؤلفی لُطفی دییله دی. او «گل و نوروز» نی اسکندر میرزا نینگ امری بیلن 1409-1416 ییللری اره‌سیده نظم ایپیگه تارته‌دی.
مولانا لُطفی شاعر، تصوف بیلیمدانی. سوزی بیلن آیتگنده فارسی و تورکی ده اوخشه‌شی یوق‌سوز صنعتکاری. لُطفی دیوانی غزل، تویوق، قطعه، قصیده و فردلردن ترکیب تاپگن. نوایی «نسایم المحبة» ده لُطفی گه علیحده مقاله بغیشله‌یدی. نوایی او ییرده بونده‌ی یازه‌دی: «اگرچه شاعرلیک طریقیده معروف و مشهور بولدی، اما درویش‌لیک طریقی نی داغی ایلکیدین بیرمه‌دی. بو فقیر باره‌سیده کوپ التفاتی بار ایردی و فاتحه‌لر اوقور ایردی.» لُطفی نینگ شاهرخ میرزا، بایسنغر میرزا و عبدالرحمن جامی لرگه گوزه‌ل قصیده‌لری بار.3
مولینا لُطفی هروی (ملک الکلام)
او، قمری هجری 9-8 نچی عصرلرده هراتده مرکزلشگن تیموری حکمدارلر درباریده یشه‌ب ایجاد ایتگن. او، امیر علیشیر نوایی بیلن زمانداش بولگن. نوایی اوزی نینگ «مجالس النفایس» تذکره‌سی نینگ «ایکینچی مجلسی» ده مولانا لُطفی حقیده قوییده‌گیچه یازه‌دی: «مولانا لُطفی علیه الرحمه، اوز زمانی نینگ «ملک الکلامی» ایردی. فارسی و تورکی ده نظیری یوق ایردی. اما تورکی ده شهرتی کوپراک ایردی و تورکچه دیوانی هم مشهور دور و متعذرالجواب مطلع‌لری بار، اول جمله دین بیری بو کیم:
نازک‌لوک ایچره بیلیچه یوق، تار گیسویی
اوز حدینی بیلیب، بیلیدین اولتیرور قویـی4
ینه بیری کیم:
صید اِیتی دلبریم مینی، آشفته ساچدین
سـالـدی کمـنـد بوینومه ایکّی قـولاچدین
و مولانا نینگ «ظفرنامه» ترجمه‌سیده اون مینگ بیت دین آرتوق راق مثنوی‌سی بار. بیاضغه یازمغان اوچون، شهرت توتمه‌دی. لیکن فارسی ده قصیده‌گوی استادلردین کوپی نینگ مشکل شعرلریغه جواب آیتیب دور و یخشی آیتیب دور. توقسان توققوز یاشیدی و آخر عمریده ردیف «آفتاب» شعری اَیتی کیم زمان شعراسی برچه تتبع قیلدیلر، هیچ قَیسی سی مطلع نی انچه آیته‌آلمه‌دیلر و اول مطلع بو دور کیم:
ای ز زلف شب مثالت سایه پرور آفتاب
شام زلـفـت را بجای ماه، در بـَر آفـتاب5
و اوتر وقتیده بیر غزل مطلعین کیم، توگنمه‌یدور ایردی. وصیت قیلدی کیم، حضرت مخدومی نورأ توگه‌تیب اوز دیوانلریده بیتی سونلر و اول مطلع بو دور کیم:
گـر کـار دل عــاشـق، بـا کـافـر چـین اُفتد
به زانکه به بدخویی ، بی مهر چنین اُفتد
مولانا ییگیت‌لیگیده علوم ظاهرینی تکمیل قیلغاندین سونگره مولانا شهاب الدین خیابانی علیه الرحمه قاشیده صوفیه طریقیده هم سلوک قیلغاندور. عزیز و متبرک کیشی ایردی.
بو فقیر باره‌سیده کوپ فاتحه‌لر اوقوب دور، بعضی مستجاب بولمیش بولغه‌ی. مولانا نینگ قبری شهر نواحی‌سیده «ده کنار» ده کیم، اوز مسکنی ایردی، انده دورور.6 بیلیم و معرفت عالمیگه معلوم بولیشیچه «گل و نوروز» داستانی «مولانا حیدر خوارزمی» اثری بولگنی انیق. شونینگ اوچون هم موندن 10-20 ییل آلدین اوزبیک ادبیاتی تاریخیده، بو اثر مولینا لُطفی گه نسبت بیریلر ایدی.
مولینا لُطفی اوزاق عمر کوریب (99) یاشده عالمدن کوز یومگن. او فارسی- دری و تورکی- اوزبیکی تیللریده اوته قابلیت‌لی شاعر بولگنی، امیر علیشیر نوایی تمانیدن هم و باشقه تذکره نویس‌لر تماندن هم قید ایتیلیب اوته‌دی.
مولینا لُطفی نینگ ادبی و ایجادی فعالیتی
لُطفی اوزبیک دنیوی ادبیاتی نینگ اتاقلی نماینده‌سی بولیب، امیر علیشیر نوایی تامانیدن اوز زمانه‌سی نینگ «ملک الکلامی» دیب بهالنگن. لُطفی ذواللسانین شاعر صفتیده فارس- تاجیک و تورک- اوزبیک تیللریده گوزه‌ل بدیعی شعرلر یره‌تدی و زمانداشلری نینگ اعزازیگه سزاوار بولدی.7
لُطفی نینگ حیاتی و فعالیتی حقیده نوایی نینگ «مجالس النفایس»، «محاکمة اللغتین»، «مناقب پهلوان محمد»، «خطبه دواؤین»، دولتشاه سمرقندی نینگ «تذکرة الشعرأ» سی، خواند میر نینگ «حبیب السیر»، «مکارم الاخلاق»، عبدالله کابلی نینگ «تذکره التواریخ»، شمس الدین سامی نینگ «قاموس الاعلام»، واعظی نینگ «مجموعه منظوم و منثور» اثرلریده بعضی بیر معلومات سقله‌نیب قالگن. لیکن بولردن هیچ بیری هم اونینگ بیوگرافی سینی توله یاریتیش امکانیتی نی بیرمه‌یدی.8
برچه منبع لرده کورسه تیلیشیچه، تخلصی لُطفی بولگن، بو اتاقلی سوز هنرمندی میلادی (1366-1367) ییل هرات چیککه‌سیده‌گی «ده کنار» دیگن جایده توغیلگن و اوشه ییرده یشه‌ب ایجاد ایتگن. شونینگ اوچون هم او تورلی منبعلرده «لُطفی هروی» دیب یوریتیله‌دی همده سبزوارلیک، نیشاپورلیک، کشمیرلیک، مشهدلیک و باشقه لُطفی‌لردن فرق قیله‌دی. لُطفی (99) ییل عمر کوریب، خراسان و ماورأالنهرده‌گی تورلی واقعه‌لرنینگ شاهدی بولگن.9
لُطفی بوتون کوچ و فعالیتینی اوزبیک تیل و ادبیاتی ترقیاتیگه بدبین‌لیک و جهالت گه قرشی کوره‌شگه ایزگو- انسانی خصلت و صفت‌لرنی ترغیب قیلیشگه بغیشله‌دی. ایل- یورت نینگ آسایشته‌لیگی اوچون اینتیلدی. مجالس النفایسده اَیتیلیشیچه: «مولانا لُطفی هروی ییگیت‌لیگیده دنیوی علملرنی تکمیل قیلغاندین سونگره، مولینا شهاب الدین خیابانی قاشیده تصوف بوییچه تعلیم آلدی.»
بیراق شونگه قره‌مه‌ی او تصوف گه بیریلیب کیتمه‌یدی، تصوف نی ترغیب اِیتگن صوفی شاعر ایمس، بلکه دنیوی ادبیات نینگ زبردست نماینده سی، استاد شاعر و ادیب بولیب ییتیشدی. نوایی تیلی بیلن اَیتگنده او «فارسی و تورکی ده نظیری یوق» شاعر بولدی.
مشهور تاریخچی شرف الدین علی یزدی نینگ، میلادی 1425 نچی ییلده فارس- تاجیک تیلیده یازیب توگه‌تگن «ظفرنامه» ناملی تاریخ کتابی اساسیده، اوزبیک تیلیده اون مینگ بیتدن کوپراق مثنوی داستان بیتدی.10
مولینا لُطفی نینگ زمانداشلری و او یشه‌یدیگن دَور
مولینا لُطفی اوزاق ییللر یشه‌یدی. او قمری هجری 8-9 نچی عصرلر، خراسان نینگ پایتختی بولگچ هرات شهریده توغیلیب، هم اوشه ییرده بوتون عمرینی اوتکزیب، عالمدن کوز یومه‌دی.
او، اوز زمانیده خراسان و ماورأالنهرده‌گی تورلی تاریخی واقعه‌لرنی شاهدی بولدی. امیر تیمور کوره‌گانی امپراتورلیگی نینگ وجودگه کیلیشی و پرچه‌له‌نیب کیتیشی نی، اوز ارا ارباب- رعیت‌لیک اوروشلر و اولرنینگ دهشت‌لی عاقبتلرینی، علم و فن ترقیاتی ارتجاعی کوچلر اورته‌سیده‌گی کیسکین کوره‌شلرنی کوردی.11
امیر تیمور نینگ وفاتیدن کیین تورت ییل دوام ایتگن تورت ییل تاج و تخت کوره‌شلری نتیجه‌سیده حاکمیت اولوغ بیک نینگ آته‌سی، شاهرخ میرزا قولیگه اوته‌دی. شاهرخ میرزا اوزی خراسانده پادشاه‌لیک قیلیب، پایتختی سمرقند بولگن ماورأالنهر نی اولوغ بیک‌که تاپشیره‌دی. اون یشه‌ر اولوغ بیک نامیدن ماورأالنهرنی «شاه مُلک» اداره قیلر ایدی. ایکّی ییلدن سونگ اولوغ بیک بی‌واسطه اوزی دولت ایشلرینی باشقره باشله‌یدی.12
او ینگی ولایتلرنی قولگه کیریتیشگه ایمس، بلکه کوپراق آبادانچی‌لیک‌که، علم و فن گه اعتبار بیره‌دی. آته‌سی شاهرخ میرزا هراتده اوز اطرافیگه روحانیلرنی توپله‌ب آلگن بولسه، اولوغ بیک علم-فن، هنر و ادبیات اهلینی توپله‌یدی.
لُطفی حیاتی نینگ کتته قسمی، سلطان حسین بایقرا سراییده اوته‌دی. میرزا سلطان حسین نسبی جهتدن امیر تیمور فرزندلریدن، عمر شیخ میرزا نینگ نیبره‌سی بولگن.13
میلادی 1469-1506 نچی ییللر خراسانده سلطنت قیلگن سلطان حسین بایقرا، اون بیشینچی عصر شرق مدنیتی و رنسانس دوری نینگ پارلب کیتیشی‌گه کتته حصه قوشگن، علم و صنعت‌گه حامی‌لیک قیلگن. امیر علیشیر نوایی نینگ یقین دوستی و مشوقی بولگن بایقرا ایسکی اوزبیک تیلی نینگ دولت تیلیگه ایله‌نتیریشگه جانکویرلیک قیلگن.14
انه شو دورده اوزبیک ادبیاتی یوقاری پاغانه‌لریگه کوتریله‌دی. بدیعی ادبیات نینگ اوسیشی بیلن عضوی باغلنگن حالده ادبیات‌شناس‌لیک هم ترقی ایته‌دی. قیمت‌لی و ارزش‌لی علمی اثرلر یره‌تیله‌دی. انه شو دورده خوارزمی، خُجندی، سیف سرایی، امیری، یقینی، احمدی، سکاکی، علیشیر نوایی، ظهیرالدین محمد و نهایتده مولینا لُطفی کبی شاعرلر دنیوی ادبیات نینگ ترقیاتیده منه شونده‌ی مهم رول اوینه‌گن ایدیلر.15
نوایی هم، نوایی نینگ زمانداشلری هم لُطفی نینگ اینیقسه اوزبیک تیلیده‌گی اثرلری بیلن کتته شهرت قازانگنینی تأکیدله‌یدیلر.
نوایی، لُطفی نینگ «مولانا لُطفی سوز لُطفی ده یگانۀ دوران ایدی. اوندن ایلگری هیچ کیم تورکی تیلده شعرنی اوندن یخشیراق اَیته آلمه‌گن ایدی» دیبدی. خراسان‌دن عراق‌گچه معلوم مشهور لُطفی شعرلری استاد سوز هنرمندلریگه منظور بولدی.
نوایی اون بیشینچی عصر نینگ اتاقلی معرفت‌پروری سید حسن اردشیر نینگ اوییده‌گی ادبی ییغین‌لردن بیریده لُطفی نینگ غزللری اوقیب محاکمه قیلینگنی و تقدیرلنگنی حقیده بونده‌ی معلومات بیره‌دی.16
«...تورکی گوی شعرا دین مولانا لُطفی... شعرلریدین ابیات اوقورلر ایدی و مطلع نی تعریف تاریخی (بیرینچی جلد)، 133 نچی بیت. 16- اوزبیک ادبیاتی تاریخی (ایکّینچی بولیم)، 64 نچی بیت. قیلور لر ایدی کیم:
نازک‌لیک ایچره بیلیچه یوق تار گیسویی
اوز حدینی بیلیب، بیلیدین اولتورور قویی
نوایی مجالس النفایس... آخر عمریده ردیف «آفتاب» شعرینی ایتتی
کیم، زمان شعراسی باریچه تتبُع قیلدیلر (ایرگشدیلر)، هیچ قه‌یسی مطلع نی آنچه خوب
اَیته آلمه‌دیلر و اول مطلع بو دور کیم:17
ای ززلف شب مثالت، سایه پرور آفتاب
شام زلفت را به جای مـاه در بــر آفتاب
و اوتر وقتیده بو غزل مطلعینی توگتمه‌یدور ایردی، وصیت قیلدی کیم، حضرت جامی توگه‌تیب اوز دیوانلریده بیتسونلر، اول حضرت هم توگه‌تیب اوز دیوانلریده بیتدیلر و اول مطلع بو دور کیم:
گـر کـار دل عـاشق بـا کـافـر چـیـن اُفتد
به زانکه به بدخویی بی مهر چنین اُفتد
شونده‌ی قیلیب عمری نینگ آخریگچه بوتون کوچ- قوتینی بدیعی ایجادگه، ترقی‌پرور آرزو- آرمانلرنی کویله‌شگه، تورک- اوزبیک تیلی و ادبیاتی ترقیاتیگه بغیشله‌دی.18
مولینا لُطفی نینگ ادبی- بدیعی میراثی
مولینا لُطفی قمری هجری 8-9 عصرلرده هراتده یشه‌ب ایجاد ایتگن ارداقلی سوز اوستادی. اونینگ مقبره‌سی هم انه شو شهر نینگ چیککه‌سیده جایلشگن «ده کنار» محله‌سیده جایلشگن. مینگ‌لر افسوس‌لر بیلن معلوم بیر قوم و قبیله منفعتی گه خذمت قیلووچی افغانستانده حاکمیتده بولگن مستبد سیاسی توزوملرنی استبدادی سیاستی طفیلی نه‌یلغوز لُطفی، بلکه محکوم ملیت‌لر نینگ باشقه تانیقلی ادبی تاریخی، هنری ملی شخصیتلری سیمالرینی تانیشتیریب اولرنینگ اثرلرینی قیته چاپ اَیتیلیشی اوچون هیچ قنده‌ی بیرایش بجریلگن ایمس. انه شو قرا سیاست نینگ شوم سایه‌سی هم لُطفی اوستیده توشیب، حاضرگی زمانده ایسه او، توغیلیب- یشه‌گن آنه وطنیده اونینگ اثرلرینی اورگه‌نیش و اونینگ اثرلرینی قالگن نسللرگه ییتکیزیش اوچون هیچ قنده‌ی بیر اونیملی اورینلی تحقیقی- تدقیقی ایش آلیب باریلمه‌گنی باعث، لُطفی و اونینگ اثرلری اورگنیلمه‌ی قالیشگن. لُطفی دیوانی ساویت اوزبیکستانی دوریده اوزبیکستان رسمی الفباسیگه باسیلیب چیققن، شونینگدیک اونینگ حقیده میلادی 1981 ییل اوزبیکستان تانیقلی عالمی حاجی‌مراد رسولوف نینگ «لُطفی نینگ واقعه بند و یکپاره غزللری خصوصیده» ناملی اثری 1985 ییلده «سین سن سیوریم» ناملی اثری و شو کبی بیرخیل اثرلر لُطفی و اونینگ ایجادی، ادبی حیاتی و بدیعی قابلیتی حقیده باسیلیب چیققن.
لُطفی اوزبیک دنیوی ادبیاتی نینگ نوایی گچه ییتیشگن اینگ کتته و اتاقلی نماینده‌سی دیر. او بدبین‌لیک و جهالت‌گه قرشی کوره‌شه‌دی. جاهل شیخ و زاهدلرنی تنقید قیله‌دی. منافق‌لیک و جاهل‌لیکنی قاره‌لب عاشق، معشوق و رقیب سیمالرینی اولرنینگ تورلی حالت و کیفیت‌لرنی تصویرلب، ایچکی کیچینمه‌لرینی، مهارت بیلن آچه‌دی. لُطفی شعرلریده خلق مقالی و تعبیرلریدن مهارت بیلن فایده‌له‌نیب، یازمه ادبیاتنی، خلق آغزه‌کی ایجادی نینگ اینجولری بیلن بای ایته دی.19
لُطفی عینی بارلیقنی اعتراف ایته‌دی. او حیاتنی و حیات نینگ کلّی بولگن انساننی صمیمی سیوه‌دی و شرف‌له‌یدی.
شاعر نینگ مدعاسی بدبین‌لیک و ترک دنیاچی‌لیککه قرشی حیات نینگ ذوق- شوقینی کویلَش، کیشیلرنی حیله و نیرینگ توزاغیدن قوتقریش دیر. لُطفی، دین نی انکار قیلمه‌یدی. دوزخ و جنت‌گه شـَک کیلتیرمه‌یدی، بیراق کیشی حیات ایکن، نیگه او، اوز حیاتیدن حیات نینگ کورکی و ذوقیدین واز کیچسین.20
لُطفی لیریکی نوایی و جامی کبی اولوغ استادلری نینگ مقتاویگه سزاوار بولدی. اوزبیک، آذربایجان، تاجیک و باشقه خلقلر نینگ بیر قطار یازووچیلری اوندن اورنک آْلدیلر، او خلق آره‌سیده شهرت قازانیب، اوزاق عمر یشه‌دی.
لُطفی شعریتی نینگ سحرلاوچی کوچی نیمه ده؟ لُطفی شعریتی سهرلاوچی کوچی اونینگ دنیوی حیاتیلیگیده و یوکسک هنرمندلیک بیلن یره‌تیلگن‌لیگیده دیر.
لُطفی لیریکه‌سی ساده و روان، موسیقی‌لی، تیلی بای و شیره‌لی، بدیعی اصول و خلق ایجادی نینگ ثمره‌لی تأثیری بیلن کمال تاپگن دیر.21
آهنگدار سوزلرنی قافیه قیلیش، شعر نینگ روانلیگی همده موسیقی‌لیگی نی آشیریش اوچون کوپ وقت بیر، یاکه بیر نیچه سوزدن ترکیب تاپگن ردیفلردن هم استادلیک بیلن فایده‌لنه‌دی.
اوزبیك غزلچی‌لیگی ترقیاتیده مولانا لُطفی نینگ رولی
هجری 8 نچی عصر و 9 نچی عصر نینگ بیرینچی یرمی اوزبیك ادبیاتی ترقیاتیده و شعر نینگ خیلمه خیل ژانرلری اینیقسه غزل ژانری نینگ رواجله‌نیشیده مهم بیر دور حسابلنه‌دی. اوشبو دورده كوپله‌ب شاعرلر ظهور ایتدی و اولر قیمت‌لی اثرلر یازیش بیلن ادبیاتیمیزنی هر تمانلمه بای ایتیب كیینچه‌لیك اولوغ نوایی نینگ بویوك اثرلری وجود گه كیلیشیگه زمینه یره‌تدیلر.
اوشه دور ادبیاتی و سوز صنعتی نینگ ییریك و پارلاق سیمالریدن بیری، شبهه سیز مولانا لُطفی هروی (قمری هجری 771-870) دیر. مولانا لُطفی سوز لُطفیده آفاق یگانه‌سی ایدی. اوندن آلدین هیچ كیم توركی تیلده، اوندن یخشیراق شعر ایتمه‌گن- دیب یازه‌دی اوزی نینگ «مكارم الاخلاق» ناملی كتابیده بویوك تاریخچی و ادیب، غیاث الدین خواند میر. مولانا لُطفی نینگ بیزگه ییتیب كیلگن ادبی میراثی دقت بیلن مطالعه قیلینسه و اونگه زمانداش بولگن توركی‌گوی شاعرلر اثرلری بیلن مقایسه‌لنسه، اونینگ خصوصیده صاحبنظرلر و ادبیات‌شناس‌لر تامانیدن ایتیلگن تعریف و مقتاولی سوزلر، اونچه‌لیك مبالغه آمیز كورینمه‌یدی.
امیر علیشیر نوایی تامانیدن «ملك الكلام» لقبی بیریلگن و خواند میر طرفیدن «سوز لُطفیده آفاق یگانه‌سی» و باشقه سخن آرا شاعرلر ارا «ممتاز و مستثنی» دیب اته‌لگن مولانا لُطفی، اوزی نینگ پخته و كوچلی كلامی، توركی و فارسی تیللریگه استادانه تسلطی همده موجز بیان‌لیگی، شیوا غزللری همده باشقه ژانرلرگه عاید ایجادی ده نازك خیال‌لیك بیلن «تیل یاریش» مهارتی آرقه‌لی هر قنده‌ی توصیف و مقتاوگه سزاوار دیر.
لُطفی نینگ بیز نینگ زمانیمیزگه قدر ییتیب كیلگن قیمت‌لی اثرلری ایچیده دقت‌گه سزاواری اونینگ غزللری دیر. توركی غزلچی‌لیگیده مولانا لُطفی فارسی- دری تیلی نینگ سعدی و حافظ شیرازی، كمال خُجندی و حسن دهلوی لر كبی اتاقلی غزل‌سرا شاعرلری قطاریده توره‌دی. بو نكته‌نی اولوغ نوایی اوزی نینگ «محاكمة اللغتین» اثریده حقلی روشده كورسه‌تگن ایدی. ایندی مولانا لُطفی ایجادیاتی حقیده ایتیلگن صفتلاووچی سوزلرینی اونینگ غزللری مثالیده بی‌واسطه كوریلیك. شاعر نینگ غزل‌سرالیک ده مهارتی اونینگ غزل گه بغیشله‌نگن ینگی توس و ایجاد ایتگن ینگی تور غزللرینی كوزدن كیچیره‌یلیك.
معلوم كه غزل مستقل شعری ژانر صفتیده شكل نقطۀ نظریدن مطلع بیلن باشله‌نیب، همه بیتلری نینگ آخرگی مصراعلری مطلعیگه قافیه داش بولیش همده بیتلر سانی چیكلنگن‌لیگی (معمولاً 5ـ7ـ9 بیت) بیلن تشخیص‌لنه‌دی. لیكن موضوع و مضمون نقطۀ نظریدن غزل نینگ بیتلری بیر- بیریگه باغلیق بولیش اوّلدن شرط بولمه‌گن. شو ترتیب‌ده، اونینگ هر بیتی علیحده معنی افاده‌لاووچی شعری بیرلیك (واحد) صفتیده قبول قیلینگن. شو سبب‌دن غزللر نینگ معناسی هر خیل بولگه‌نینی كوز ده توتیب اولرنی ساچیلگن (پراگنده) غزللر دیب هم اته‌گنلر. لیكن غزل و باشقه شعری ژانرلر هم اوزی نینگ ترقیاتی جریانیده باشلنغیچ پیتیده‌گی اصول و قاعده‌لر بیلن چیكله‌نیب قالمه‌دی. بعضی شاعرلر اوز ابتكارلری بیلن معنا و تركیب (كمپوزیسیون) جهتدن هم بیتلری بیر- بیریگه باغله‌نگن غزللرنی ایجاد ایتیش‌گه حركت قیلدیلر. نتیجه‌ده پراگنده غزللر بیلن بیرگه (یكپاره یا مسلسل) واقعه بند (سوژه‌لی) غزللر هم اوشبو ژانر نینگ تورلری صفتیده پیدا بولدی.
حاجی‌مراد رسولوف نینگ تصنیفی گه كوره، غزل اوز بیتلری نینگ بیر- بیریگه علاقه‌سی (كمپوزیسیون توزیلیشی) تصویر یا سیما ایز چیل‌لیگی و معیین حادثه یا واقعه‌نی بیان قیلیشی (سوژه‌لی‌لیگی) گه كوره اوچ تورگه: (پراگنده، یكپاره و واقعه‌بندلرگه بولینه‌دی.)
واقعه‌بند یكپاره یا كه مسلسل غزللرنینگ یره‌تیلیشی اوزبیك شعری ترقیاتیده ینگی مهم باسقیچ بولدی- دیب یازه‌دی حاجی‌مراد رسولوف و دوام ایتیریب، نتیجه‌ده غزل ژانری نینگ ترقیاتیده‌گی بونده‌ی اوزگریش‌لر اونینگ غایه‌وی مضمونینی كینگه‌یتیره‌دی. شكلی- كمپوزیسیون توزیلیشینی بركمال‌لشتیره‌دی- دییدی. غزل نینگ خیلمه- خیل تورلرینی ایجاد قیلیشده توركی تیل‌لی شاعرلردن اینیقسه مولانا لُطفی نینگ رولی نهایت كتته. كیینچه‌لیك بو تورلر، خصوصاً، واقعه‌بند غزل علیشیر نوایی غزلیاتی‌ده كینگ روشده قولـله‌نیلیب هر تمانلمه رواجله‌ندی. مولانا لُطفی بونده‌ی غزللرنینگ دستله‌بكی نمونه‌لرینی یره‌تیشده‌گی ایجادی ایشلری بیلن اوزبیك شعریده واقعه‌بند غزللرنینگ یوزه‌گه كیلیشیگه سببچی بولدی و تورتكی بیردی. اونینگ ایجادی شو جهتی بیلن هم قدرلی دیر. چونكه توركی (قدیم اوزبیك) ادبیاتی ترقیاتیگه میلادی 15 نچی عصرگچه متصل تأثیر كورگه‌زیب كیلگن فارسی- دری ادبیاتیده تدقیقاتچی‌لر نینگ نظریچه، بونده‌ی واقعه‌بند غزللر هلی یره‌تیلمه‌گن ایدی.
واقعه بند (سوژه‌لی) غزللر نمونه‌سی صفتیده مولانا لُطفی نینگ شو تورده‌گی غزللریدن بیرینی بو ییرده كیلتیره‌میز:
حمــام‌غـه عـزم ایله‌گــچ اول شـوخ ستـمـگر
حمام یوزی، عــكـسی بیلــه بــــولـدی مـنـور
گل تـیـك تـنـیـدین چونكه عرق بــولـدی روانـه
حـمام گــلاب ایسی بیـله بـــولـــدی معـــطـر
ســوو غیرتـیــدین كیـــم تنیـغه تیكدی دما دم
جانیم باری سوو بــولدی و حــالـیم داغـی ابتر
ای كاشكی مین بولغای ایـــدیم آلـیـده خـادم
تــا وصل تونی بـــولغای ایــــدی بیـزگــا میسر
کوثر سویی، جنت گـلـی آلـتـون تــراغ آلـغـاچ
حورلار کیلور ایر دیـلار انگــا بــولـغـالی چــاکـر
سوو قویغالی انده یره‌مس سیـز انـگـا رضـوان
بارمانگ اویالورسیز، سیزه انده نــی محـل بر؟
بو لُطفی‌نینگ آهی اوتی، كوزی یاشیدین دور
حمام‌نینگ اوت و سویی توشماس انگه بـــاور
اوشبو مثالده «واقعه‌بند» غزل گه خاص بولگن معلوم شعری لوحه معین واقعه‌لر بیانین وضعیتلر تصویری آچیق كورینیب توریبدی.
بو اَیتیلگن سوزلردن معلوم كه مولانا لُطفی، نوایی دن آلدینگی دور توركی شعرده اینیقسه غزلچی‌لیكده بویوك استاد بولگن. اوشبو شعری ژانرگه توركی تیل بایلیكلریدن فایده‌لنیب ینگی توس، ینگی مضمون، ینگی شاداب‌لیك و طراوت بغیشله‌گن و اونی تكامل اوجی گه ییتیشتیرگن. شو سبب‌دن اونینگ كوپلَب غزللری اوز دوریده هم، اوندن كیینگی دورلرده هم توركی غزلیات نینگ اینگ یخشی نمونه‌لری صفتیده، توركی‌گوی شاعرلر تامانیدن استقبال ایتیلگن. سوزیمیزگه گواه اونینگ بیر قطار غزللریگه اوندن كیینگی شاعرلر تامانیدن هر دور ده نظیره‌لر یازیلیشی و مخمس‌لر باغله‌نیشی دیر.
همه دن آلدین مولانا لُطفی گه «ملك الكلام» لقبینی بیرگن بویوك نوایی اونینگ بعضی غزللری بیلن بیر خیل وزن و قافیه‌ده غزللر یازیشدن تشقری مولانا نینگ بیر قطار غزللریگه مخمس‌لر هم باغله‌گن. بو حقده بیر نیچه مثال كیلتیریشنی اورینلی بیله‌میز:
لُطفی:
آه كـیـم بـغـریـم فراق اوتــی اوزه بــولـدی كباب
مجلسیم نقلی غم و انـدوه و كوز یاشیم شراب
نوایی:
ایكّی اوتلوغ نرگسینگ كیم قیلدیلار بغریم كباب
بیری دور عـین خمـار ایچینده بـیـری مشك نـاب
لُطفی:
اول كه حُسن ایتتی بهانه ایلـنی شیدا قیلغالی
كوزگو دیك قیلدی سینی، اوزینی پیدا قـیلغـالـی
نوایی:
گل ایمس هریان یوزینگ دوریـدا آرا قیلغالـــی
حلقه اورمیشلار جمالینگنی تمـاشا قـیلغالـی
ظهیر الدین محمد بابر هم مولانا لُطفی نینگ بعضی غزللریگه نظیره طرزیده غزللر یازگن. منه اولردن هم بیر- ایكّی مثال:
لُطفی:
كـــوكــاردی چمن گلعذاریم قنـی؟
سـهی سرو بویلوق نگاریـم قنی؟
بابر:
قدی شاخ گل دیك نگاریم قنی؟
لبی غنچه دیك گلعـذاریم قنی؟
لُطفی:
كوزینگ قراسی فتنه ولی آقی بلا دور
جانلار آله دور وه نی بلا كوزی قـرا دور
بابر:
ساچی و قاشی و كوزیدین باشته هوا دور
نی باشته هوا هـر بیریدین باشقه بـلا دور
كیینگی دورلر شاعرلری لُطفی غزللریگه شكل جهتدن نظیره یازیشدن تشقری اونینگ شعرلریده‌گی عالی مضمون‌لر قوللـه‌نیش مهارتی تأثیری آستیده هم بولگنلر. خصوصاً لُطفی نینگ یكپاره یاكه مسلسل غزللریده بیر نیرسه یا حادثه حقیده كیینگ تخیل یورتیلیشی و شو معیین حادثه تیگره‌سیده رنگارنگ مضمون‌لر قوللـه‌نیشی باشقه شاعرلرنی هم اوزیگه مفتون قیلیب، اولر هم اوز نوبت‌لریچه شو خصوصیت‌گه ایگه بولگن غزللر یازیش‌گه كیریشگن‌لر. بو سوز نینگ یارقین مثالینی هم نوایی و هم بابر ایجادیاتیده اوچره‌ته‌میز. مسأله یارقین بولیشی اوچون بو اوچ شاعر نینگ «یاغلیق» موضوعیده یازیلگن شیوا غزللرینی بو ییرده كیلتیره‌میز:
1- لُطفی غزلی:
یـاغـلیـق تیكـار لـبـینگـه نــی فـرخـنـده فـالی بار
مـیـن مبـتـلای هـجر و انینگ خـوش وصــالی بار
تیكسه یوزینگ گه بیخود اولـوب ییرگه باش قویار
یـاغـلیـق بـاشیگنـده اوزگه نی مشكل خیالی بار
كیرپـوك ایگینه‌سـی بـیـلـه تـحـریر ایتــــار كـوزوم
اول یـاغـلـیـق كیم ایلكینگ ایـــلـه اتصــالــی بـار
یاغلیقنی كوپ یوزینگ گه یقین توتمه فـكر قیــل
پــرتـو چـو سـالـسه آی، كـتـان نینـگ زوالـی بـار
هر لحظه یاغلیغینگ گـه عـرقـدین سـیـپـار گـلاب
گـل تیك یوزینگ كیم انـــده مــلاحت كـمـالی بار
جـــان مصــرینـه كـیریب دل محنت كشیده دیـن
سورغیل كه یاغلیغینگ حسدینده نی حالی بار؟
یــاغـلـیـغ اوپـر لبینگنی و اول هـم خــیــال ایــله
فكر ایله لُطفی نی كـه نی حــد و مـجـالـی بـار
2- نوایی غزلی:
یـاغلیغینگ ایلگیمده اشـكـیـمـنی روانـــه ایــلارم
كـوزگـه سورتـوب اشك اریتمـاغنی بهـانه ایــلارم
اول كوزومگه چون ییتیب تسكین تاپیب گریانلیغی
كـوزدیـن آلـغاچ یـانـه اشـكیـمـنـی روانـــه ایــلارم
یـانـه ییتغاچ كوزگه اشكیم تـورسه آلـور مـن آنـی
یــانه بارسه چــاره سی بـو نـوع یــانـــــه ایــلارم
كوزده كیرپـیكـلر نـی تیـل لـر ایـلابـان هـر تــاریـغـه
ضـعـف حالیم كـــوز تیلی بیــرلــه فسـانـه ایــلارم
بلكه هر تاریغه جانیم رشته سین چیرماشتـــوروب
جــــانــیــمـــه كــسب حـیــات جـــاودانـه ایـــلارم
بیر قدح قویسنگ كه توتسه مغبچه ای پیــر دیـــر
نـقـد دیــن ســـرمــایــۀ جـــام مــغــانـــه ایـــلارم
ای نوایی تا كه بولـمـیش میـن فـنـا دیــریدا مست
عقل و دین تـشـویـشیـدیــن فــارغ تــرانـه ایـــلارم
3- بابر غزلی:
یاغلیغینگ كیم جان بیله مین خسته دور من زار انگا
خسته جانـلر رشته سـیـدیـن دور مـگـر هـر تـار انگا
ایـورولـور باشینگغه و گاهـی یوزینـگ گا یـوز قــویــار
بو جـهـتـدین آت ایمیش گل پیچ و گه گــلــزار انــگـا
بـیـر چمـن دور صحنی كیم بولغای بنفشه سر بسر
تیگراسی گلـزار دور كیـم بولـمـاغـای بـیـر خـار انـگـا
یاغلیغیـنگ تا كیم یوز و كوزینگ گا تیكمیش بار دورور
یو زمینینگدیك زار ویوز مینگ مین كبی بـیـمـار انـگــا
ای كونگول یوز پـاره قـیـلسه یــار تـیـغـی غــم ییمه
لطـف ایتیب گـر باغلار اولسه یـاغلیغـیـنـی یــار انگـا
كونگلوم ایستار یــاغلیغینگنی بلكه آنـدین بیر نسیم
ییتسه بـــابرغه ایــرور جــان بیرلـه منتــــدار انـگـــا
یوقاریده ایسله‌تیلیب اوتیلدی كه علیشیر نوایی و باشقه دورلر اوزبیك شاعرلری مولانا لُطفی غزللریگه نظیره یازیشدن تشقری، اونگه مخمس‌لر هم باغله‌گنلر. منه بیز مثال صفتیده نوایی و امیر عمر خان (امیری) نینگ مولانا لُطفی غزللریگه باغله‌گن بعضی مخمس‌لریدن بیر- بیر بندینی كیلتیره‌میز:
لُطفی غزلی نینگ مطلعی:
لیلة المعراج نینگ شرحی، ساچی تـابینده دور
قـــاب قـوسـین اتحــادی، قاشی محرابینده دور
نوایی تامانیدن اوشبو غزلگه باغلنگن مخمس نینگ بیرینچی بندی:
شربت یحیی الـعـظـام ایرنـی مــی نـابـیـنـده دور
سورۀ (والشمس) تفسـیـری یـوزی تــابیــنده دور
شـرح (مازاغ البصر) نـــرگسلـری خــوابـیـنـده دور
(لیلة المعراج) نینگ شـرحـی، ساچی تابینده دور
(قاب قوسـین) اتـحـادی قـاشی محــرابـینــده دور
لُطفی غزلی نینگ مطلعی:
ای ساچینگ شیدا كـونگول لرنینگ سواد اعظمی
حلقه- حلقه روح نینگ سر مـنـزلی دور هـر خمـی
اوشبو غزلگه نوایی باغله‌گن مخمس نینگ بیرینچی بندی:
حلقـۀ زلفونـگـده كونگلوم بولغالی غـم محـرمی
اول قرا قیغوبیلن سودا ده چــون آرتـــر غمــــی
دیر سنگا دیـوانه و شـیـدالـیـغـیـدین هـر دمـــی
ای ساچینگ شیدا كونگوللرنینگ سواد اعظمی
حلقه- حلقه روح نینگ سر منزلی دور هر خمی
لُطفی غزلی نینگ مطلعی:
نارتیك ییناغ لـرینگ كبی شمع انجمنده یــوق
ســرو قدینگ مینگیزلـی صنوبر چمنده یــــوق
امیری نینگ اوشبو غزلگه باغله گن مخمسی نینگ بیرینچی بندی:
كوردوم یوزونگنی طاقت ایله صبر منـده یـــــوق
گل غنچه سیده لبـلـریـنـگ آلـیــده خنـده یـوق
سینـدیـك نـگـار سیـم بـدن هـیـچ قنــده یــوق
نــارتیك ییناغ لارینگ كبی شمع انجمنده یــوق
سرو قدینگ مینگیزلی صنوبــر چـمـن ده یــوق
لُطفی غزلی نینگ مطلعی:
ای جفا دین بیر زمان كونگلی پشیمـان بولمـه‌غان
قاتو بـغـرینگ ذره‌یی قیغوم بـیـلـه قــان بـولمـه‌غان
اوشبو غزلگه امیری مخمسی نینگ بیرینچی بندی:
كـیـم دور اول آیینه دیك حسنونـگـا حیران بولمه‌غان
قیسی كوز دور عارضینگ شوقینده گریـان بولمه‌غان
نـی بـنـا دور جور ایـله ظلـمـونـگـا ویــران بـولمـه‌غان
«ای جفا دین بیر زمان كـونـگلـی پشیمان بولمه‌غان
قاتـو بـغـرینگ ذره‌یی قـیـغـوم بـیـلـه قـان بولمه‌غان»
شونده‌ی قیلیب، مولانا لُطفی تورك (قدیم اوزبیك) تیلیده غزل ژانری نی رواجله‌نتیردی و اوشبو شعری ژانر اونینگ ایجادیاتیده ترقیات نینگ عالی درجه‌سیگه ایریشدی.
ایزی بار...
یازوچی: استاد محمد کاظم امینی
مولانا لُطفی هروی نینگ اجتماعی حیاتی و تیریکچی‌لیگی، کاظم امینی (بیرینچی بولیمی)
مولانا لُطفی هروی نینگ اجتماعی حیاتی و تیریکچی‌لیگی، کاظم امینی (ایکّینچی بولیمی)
هـدف مـا منسجم ساختن روشنفـكـران، فرهنگيان و بالخصوص جوانان با استعداد و مردم با احساس افغانستان در زيـر يك سقـف واحد به خاطـر بـلـند بردن سطـح دانـش و رشـد فـرهـنـگ غـنامـنـد كـشور ميباشد.