گپدن گپ چیقهدی! (ایکینچی بولیمی)
مقاله نینگ ایکینچی بولیمی
شعر حقیده قضاوت قیلماقچی بۉلسک، گپ اساساً سۉزلرنینگ قَیسی تیلیدن کیرگنلیگی بارهسیده اېمس، بلکه شعرنینگ مضمونی، مضمون نینگ بدیعی افادهسی حقیده، نتیجهده اونینگ اۉقووچی حسّیاتیگه بدیعي تأثیری حقیده کېتیشی کېرهک. شعرنینگ بدیعیلیگی و مضمونیدن لذتلهنیش اۉرنیگه، اونینگ کلمهلری تۉغریسیده باش قاتیریش، تورک بویوک شاعری ناظم حکمت نینگ ایتگنیدېک «خوش آواز قوشلرنی یاقیملی سېسی اوچون اېمس، بلکه اولرنینگ اېتی (گوشتی) اوچون یخشی کۉریش» دیر.
شعر و هر قندهی ادبي اثر، کیم نینگ اثری بۉلیشیدن قطع نظر، تنقید قیلینیشی کېرهک، البته. تنقیددن اۉتمهگن «ادبي» اثر، اصلاً ادبي اثر دېب تنآلینمهیدی. بیراق تنقید اېتیش هر کیشی نینگ ایشی اېمس. تنقیدچیلیگ پروفیشنل یاکه حرفوي ایش. تنقیدچی دېگنی- بو ادبیاتشناسلیک، ادبیات تاریخی، ادبیات نظریهسی، ملّی ادبیات، منطقه ادبیاتی و دنیا ادبیاتی و صنعتیدهگی مهم جریان و یۉنهلیشلردن خبردار شخص بۉلیشی، ادبیاتنی یخشی توشونووچی و یوکسک ادبي ذوقگه اېگه کیشی بۉلیشی ضرور. او تنقید اصوللری، ادبی تنقید موضوعی و وظیفهلرینی یخشی توشونیب، ادبی اثرنینگ اوستونلیک و کمچیلیکلرینی اۉقووچیلرگه بیلدیرهآلیش قابلیتیگه مالک شخص بۉلیشی کېرهک.
تۉغری، شعر و باشقه ژانرلرده یرهتیلگن ادبي اثرلر تیلی و اولرده قۉلـلهنیلگن سۉزلر حقیده فکر یوریتیش هم ادبي تنقیدنینگ بیر بۉلیمی دیر. او «لغوی تنقید» دېب اتهلهدی. بیراق، تنقید اطرافلیچه، هرتامانلمه بۉلیشی کېرهک. «لغوی تنقید» اوچون هم بیر معلوم تیل، اونینگ تاریخي شکللنیشی، اونده یازیلگن اثرلر، یازووچی و شاعرلری حقیده تۉلیق معلوماتگه اېگه بۉلیش لازم. اوندن تشقری مذکور تیلگه تأثیر کۉرستگن تیللر، اوشبو تأثیرنینگ تاریخي شرایطی، سۉزلرنینگ کېلیب چیقیشی (ایتومولوژی) سینی یخشی بیلیش هم لغوي تنقیدچی اوچون جوده ضرور سَنَلهدی.
تنقید، بیراونی «قارهلهماق» یاکه «آقلهماق» دن عبارت اېمس، بلکه ادبیاتشناسلیک علمی نینگ بیر قسمی بۉلگن ادبی- بدیعی تنقید علمی تامانیدن بېلگیلنگن اصول و قاعدهلر اساسیده معلوم ادبي اثرنی هر تامانلمه تېکشیریب، تحلیل اېتیب، اونینگ بدیعی معیارلرگه ماس کېلهدیگن جهتلری، شونینگدېک انه شو نقطۀ نظردن کمچیلیکلرینی کۉرسهتیش، موجود ادبی یۉنهلیش و جریانده مذکور اثر اهمیتی و اۉرنینی بېلگیلب بېیریشدن عبارت دیر. بیر اثرنی یاکه اونینگ مؤلفی- یازووچیسی و شاعری نی- «قارهلش» گه هیچ کیم نینگ حقی یۉق، بونی تنقیدگه هیچ قندهی علاقهسی یۉق. ایتیب اۉتیلگنی دېک، تنقید اېتیش هر کیم نینگ ایشی اېمس، تنقیدنی عامیانه توشونچهده انگلَب، بیرار اثر یاکه اونینگ مؤلفی تۉغریسیده نااۉرین سۉزلرنی اظهار اېتیش تنقید دېییلمهیدی. هر کیشی اۉز حدّینی بیلیب، تۉشَگیگه قرهب ایاق اۉزهتیشی کېرهک. شعر و هر بیر ادبی اثرنی تنقید قیلیش گه قۉل اورگن کیشی اۉزی شاعر و یازووچی بۉلمسه-ده، اۉزی حرفوی ادبیاتشناس بۉلیشی، شاعر و یازوولر بیلگنینی او هم اۉشه درجهده، بلکه اوندن کۉپراق توشونیب بیلیشی کېرهک.
اگر کلاسیک شاعرلریمیز، جملهدن اولرنینگ اېنگ کتّهسی حسابلنگن علیشیر نوایی منظوم و منثور اثرلرینی تیل نقطۀ نظریدن تېکشیرسک، اولردن عربچه و فارسچه سۉزلرنی چیقهریب تشلَب، فقط تورکچه ایلدیزلی سۉزلرنی قالدیرسک (بو ایشده ینگلیشمَسلیک اوچون هم اۉزبېک، فارس و عرب تیللری، تیلشناسلیک علمی، اینیقسه اونینگ ایتیمولوژی بۉلیمینی یخشی بیلیش لازم)، بیز آتیگه فخرلنیب کېلهیاتگن ادبي میراثیمیزدن اۉزی هیچ نرسه قالمهیدی.
هر حالده حاضرگی زمان آنه تیلیمیزده یازهدیگن شعر و نثری اثرلریمیزده اساساً اۉزبېکچه سۉزلرنی قۉللش، عرب و فارس تیللریدن کیرگن سۉزلرنی ایشلهتیشده اعتدالنی سقلش کېرهکلیگینی ضرور دېب بیلهمن، ینه بیر بار تأکید قیلیب اۉتهمن که بو ایشنی عملگه آشیریش هم هر کیم نینگ قۉلیدن کېلمهیدی. بونینگ اوچون تېگیشلی بیلیملرنی اۉزلشتیریش کېرهک بۉلهدی. شعر، ادبیات و صنعتده ینگیلیک کېلتیریش اوچون اونینگ تاریخي رواجلنیشی، او یۉلده ییغیلگن تجربه، ایشلَب چیقیلگن قاعده- یۉروقلرنی اۉرگنیش جوده ضرور. چونکه هیچ قندهی ینگیلیک بۉش فضاده یوزهگه کېلمهیدی، فقط آلدیندن تۉپلنگن تجربهلر نینگ ایجادی دوامی بۉلهدی. شونینگ اوچون ینگی شعر یازیش اوچون بیرینچیدن ممتاز شعرنی اۉرگنیش، قاعده- قانونلرینی بیلیش، مجازي و استعارهلی معنالرینی توشونیش، بدیعی خصوصیتلرینی پَیقب، اوندن معنوي لذتلنیش قابلیتیگه اېگه بۉلیش لازم.
کمینه نینگ شعرلری و اظهار اېتیلگن فکرلری تۉغریسیده شو کبی مسألهلرگه قیزیقووچی، فقطگینه قیزیقیب قالمهی، اونی توشونووچی کیشیلر، فکر و ملاحظهلرینی بیلدیریب، ادبي تنقید قاعدهلریگه موافق تنقید قیلسهلر یاکه اۉز تکلیفلرینی اۉرتهگه قۉیسهلر، خرسند بۉلهمن. حرمت ایله، لبیب»
آخرده ینه هم فرشته بیگم ضیایی نینگ شوندهی نظری بار: «حرمتلی استاذیمیز لبیب جنابلری! سورولریمیزگه اوزینگیز جواب قَیترگهنینگیز اوچون کتته رحمت! مین اوشه بحثنی اورتهده تشلهمهگنیمده انه شونچه تولیق معلوماتلی توشونچهلر هم یازیلمس ایدی. تیل و ادبیاتمیمیز نینگ کیلیشمهسی اوچون موندهی بحثلرنینگ جوده کیرهکلی بولیشینی توشونهمن.
تنقیدگه کیلسک! توغری مینی اوزبیکچه تیلی نینگ یازیشیگه هلی هم انچه قیینچیلیکلریم بار، بیراق یقین ده ادبیات شناسلیک ماسترلیگی اوستیده ایشلیمن و تنقید نیمه دیر و تنقید قیلیش اسلوبلری نیمهدی، بیلهمن. حاضرگی پیت ده تنقید قیلیش اوچون جوده کوپ و فرقلی ادبی مکتبلر بار و هر قَیسی سیده ایری اسلوبلر ایشلنهدی. بیراق مینینگ ایستهگیم اوزبیکچهده آزراق فارسچه و عربچهنی قوللـهنیش دیر. مینیمچه شعرده ینگیلیک بولمسه او شعر ایمس، سوز بیلن اویین دیر. امیر علیشیر نوایی و باشقه شاعرلریمیز اوز پیتلریده یشهدیلر. بیزلر ایسه اوز پیتیمیزده یشهیمیز. ادبیات هم اوز زمانیگه قرهب یول آلیشی کیرهک.»
انه شوندهی بحثلرگه کیلیشینگیزنی فایدهلی دیب، برچهلرینگیزنی اوزبیکانه یازیش گروهی ده دعوت ایتهمن. همده شو بحثدن انچه نیرسهلرنی اورگنگنینگیزنی بیزلردن یاشیرمنگلر!
سیاره جان ایتگنلریدیک: «حرمتلی دوستلر! اوشبو صحیفهگه فقط گینه علمی- ادبی موضوعلر و تعلیمی شعرلر قوییلهدی. اصلیده بو صحیفه اوزبیکچه یازیشنی مشق قیلهیاتگن کیشیلرگه مناسب یاردم بیریش اوچون توزلگن بولیب، هیچ بولمهسه منه شو مجازی کلبه آرقهلی بیر- بیریمیزنینگ فکرلری- یو، ملاحظهلرینی کوریب اینیقسه، آنه تیلیمیز بیلن قندهی مناسبتده بولیب و اونگه قندهی بها بیرهآلیشیمیز اوچون کیچیک بیر فعالیت و حرکت بولیشی ممکنلیگی حقیده ایشانچ بیلدیرهمن. برچهمیز شو قاعدهلرنی کوزگه توتهمیز دیگن امیدده من.»
کیلینگلر اوز تیلیمیز بیلن بحث قیلهیلیک و بوندهی بحث و تارتیشولردن اوزبیکچه یازیش و اوقییشنی اورگهنهیلیک!
والسلام ، بولوت
«گپدن گپ چیقه دی!» دیگن متل نینگ، بابالریمیز بیجا ایتمهگنلر. جوده توغری و پیشگن بیر سوز، منه هلی هم گپلر نینگ دوامی بار. اوشبو یازو نشر بولگن دن سونگ، ینه هم نظرلرگه بیر نظر:
سیاره صمدی نینگ نظری: «بولوت افغانستان، اولا تشکّر! هرچند گپلرنی شو یېرده کوزه‌تگن بۉلسم هم، لېکن ینه- ده، بحثلردن عبارت بۉلگن مقاله‌نگیزنی اوقیب چیقدیم، مېنی قووانتیردی. بو همه‌میز اوچون یوتوق حسابلنه‌دی. معنوی امتیازی گروهنینگ برچه اعضالریگه تېگیشلی. ینه بیر بار رحمت، سیزگه کتّه یوتوقلر تیله‌یمن.»
ملت وکیلیمیز داکتر عنایت الله بابر فرهمند: «رحمت بيانى حضرتلرى. هر چند باشلهنيشده بيگم خانم نينگ بير نقدى بيلن باشلنگن مذكور تارتيشمه نهايتده چقور علمى بير بحثگه ايلَندى. سيز ايسه بو فكرلرنى بير- بيريگه باغلَب تاباره بحث نينگ اهميتيگه اوقوچيلرنينگ اعتبارينى قرهتگن سيز، كتته رحمت بيانى صاحب. بو آرهده بير حقيقت دن كوز يوممسليك كيرك، او حقيقت حرمتلى استاديميز محمد عالم لبيب جنابلرى نينگ بيليمدانليك و حوصلهمندليك بيلن بيلديرگن مناسبتلرى ايدى. افغانستان ده نقد و بررسى ديگن گپ گه اصلا اورين يوق. بو نه فقط اوزبيك تيليده بلكه درى، پشتو و باشقه معمول تيللرنينگ ادبياتيده هم. چونكه بيرينچيدن افغانستان ده نقد و بررسى يعنى بير اثرنينگ مينگته شاهكارليك و يخشى صفتلريدن كوز يوميب و فقط بير نيچه كمچيليكلرينى تاغدَى قيليب كورسهتيش دير. سببلردن بيريسى يا شو صلاحيتگه ايگه بولگن مسلكى كيشىلرنينگ سانى آز، يا ده مسلكى بيليمدانلر اوز طرفسيزليگينى سقلَش گه قادر ايمسلر.
ايككينچيدن، اثرنى نقد و بررسى قيليش صلاحيتيگه ايگه بولگن يكه يريم بيليمدانلرنينگ ايشى هم هيچ بير زمان اثر ايگهسي تمانيدن يخشى ديب قبول ايتيلمهيدى. چونكه هيچ بير اثر هم ايككينچى- اوچينچى كوزدن اوتگن پئيتى بىعيب چيقمهيدى. اينگ زور بير معاصر يازوچيميزنينگ اثريده هم اونته يخشى صفتى بولسه، حتماً بيرته كمچيليك هم اورتگه چيقهدى. ديمك يازوچيلريميز منه شو بيرته كمچيليكنى ايشيتيب، اونى توغريلش نى تحمل قيلهآلمهيديلر.
شو يوزدن استاديميز محمد عالم لبيب جنابلرى بو توغريده كوتيلمهگن بير مناسبت بيلن اورتگه چيقديلر. بو مناسبت بيلهياتكن كيشىلر يانيده استادنينگ بيليمدانليك مرتبهسينى تاباره يوكسك بولگنينى ينه بير مرته ثابت قيلدى. مين شخصاً يازوچيلريميز و مدنى جامعهميزنينگ قنچهليك نازك طبيعتليكلرينى سيزگنيم اوچون لبيب جنابلريدن كوتيلمهگن بير جوابنى آلديم. منه شوندهى عالمانه و حوصلهمندانه بيلگىلر نه فقط نقد و بررسى نينگ مسلكىلشيشى و رواجيگه حصه قوشهدى، بلكه بيزگه اوخشَب ينگىگينه قدم قوياتكن اوزبيك ادبيات عشقبازلريگه بيليم نينگ مغزينى چاقيب اورتگه قويهدى. كتته رحمت»
منبع و نشر گه تیارلاوچی : بولوت وبلاگی
هـدف مـا منسجم ساختن روشنفـكـران، فرهنگيان و بالخصوص جوانان با استعداد و مردم با احساس افغانستان در زيـر يك سقـف واحد به خاطـر بـلـند بردن سطـح دانـش و رشـد فـرهـنـگ غـنامـنـد كـشور ميباشد.