«لسان الطیر» قوشلر تیلیدن بیر حکایت، یازووچی: ذکرالله ایشانچ
«لسان الطیر» علیشیر نوایی نینگ نظمده یازیلگن داستانی بؤلیب، غایت مرکّب فلسفی، تصّوفی مساله‌لرگه بغشلـَنگن اثر دیر. «لسان الطیر» (قوش تیلی) نینگ دنیاگه کیلیشیگه فریدالدّین عطارنینگ «منطق الطیر» (قوشلر منطغی) اثری تورتکی بؤلگن. شرق ادبیاتیده مجازی (معنا کؤچیشی)، تمثیل (اؤخشه‌تیش و مثال کیلتیریش) یؤلی بیلن تنگری، بارلیق و اؤزلیکنی انگلیش حقیده‌گی اؤی و فکرلرنی بیان قیلیش قدیمدن موجود بؤلگن. بو مساله‌نی عرفانی (ته‌نیشتیریش) یؤنه‌لیشده إیلک بار قلمگه آلیب، اونی ادبی اثرگه ائلنتیرگن شاعر و ادیب فریدالدّین عطـّار حسابلنه‌دی. عطّـّاردن سؤنگ شرق ادبیّاتیده، تورکی عالمده، ایسکی اؤزبیک تیلیده، بیرینچی بؤلیب شونگه اؤخشتمه قیلیب اثر یازگن بویوک شاعر علیشیر نوایی بؤله‌دی.
نوایی نینگ «لسان الطیر» اثریگه نوایی شناسلر اؤرته‌سیده تورلیچه قره‌ش موجود. بعضی‌لر اونی «منطق الطیر» نینگ ترجمه‌سی دیسه، ائریملری مستقل اثر دیب سنه‌شه‌دی. بو مساله‌ده نوایی نینگ اؤز قره‌شلری هم بار. شاعر نینگ بو باره ده‌گی فکرلریده بیر خیللیک کؤزگه تشله‌نمه‌یدی. نوایی اؤز داستانینی بیر یرده «ترجمه رسمی بیلن» بیتیلدی دیسه؛ ینه بیر جایده «شرح ایتگالی» («منطق الطیر» گه شرح) یازیلدی، دیب تأکیدله‌یدی. بیزنینگچه، «لسان الطیر» ایجادی اؤزلشتیریلگن، بایتیب، قئته إیشلنگن مستقل اثر دیر. ترجمه معیارلریگه تؤغری کیلمه‌یدی. شرح هم ایمس. بو إیککی مجازی و تمثیلی اثر اؤرته‌سیده‌گی اساسی فرقلرگه کیئینگی مقاله‌لریمیزده تؤخته‌لماقچیمیز.
«لسان الطیر» نینگ قیسقه مضمونی
بیر گلستان نینگ تورلی قوشلری أیغیلیشیب اؤز ارا کینگه‌شه‌دیلر. مجلسگه قتنشگن قوشلر اؤزلریگه مناسب و ماس جایده ایمس، بلکی، ترقاق، ترتیب‌سیز، دوچ کیلگن جایده اؤرینله‌شه‌دیلر. شو سبب قوشلر اؤرته‌سیده نزاع چیقه‌دی. کیلیشماوچیلیکنی برطرف قیلیش اوچون عادل پادشاگه احتیاج پیدا بؤله‌دی. شونده هدهد/ پوپوقوش سیمرغدن سؤز آچیب، اونگه یتیشماق نهایتده قیئین ایکنلیگینی توشونتیره دی. بو یؤلده عذاب-عقوبتلر کؤریش مقررلیگینی هم ائته‌دی.
قوشلر شو عادل پادشاه یعنی سیمرغگه باریشنی آرزوله‌یدیلر، هدهددن بو سفرگه یؤللاوچیلیک قیلیشنی التماس قیلیشه‌دی. هدهد بؤلسه، طوطی، طاووس، بلبل، قمری، ککلیک، تزرو، درّاج، کبوتر، شهباز و شونقار کبی قوشلرگه یوزله‌نیب، یؤلگه چیقیشلریگه دعوت قیله‌دی. شونده‌ی قیلیب، قوشلر یؤلگه آتلـنه‌دیلر، بیراق، کؤپ اؤتمه‌ی، اولر هدهدگه اؤز عُذرلرینی ائته باشله‌یدیلر. قوشلر بونده‌ی پادشاهگه ضرورت یؤق، دیگن معاده اوّلیگه راضیلیک بیلدیریشمه‌یدی. هدهد قوشلرنینگ برچه عذرلریگه جواب قئته‌ریب، سفرگه چیقیشگه کؤندیره‌دی. اؤز فکرلرینی دلیل‌لَش اوچون هدهد هر بیر قوشنینگ عذریگه مناسب حکایت کیلتیره‌دی. شونده قوشلر بلبلدن قنده‌ی قیلیب، سیمرغگه یتیشماقنی سؤره‌شه‌دی. هدهد، -بو عشق یؤلیده جاندن، مللت، یورت، ایمان و اسلام، بار و یؤقدن اؤتیش واجبلیگینی اوقتیره‌دی. بو فکرنی دلیل‌لَش اوچون مشهور شیخ صنعان قصه‌سینی کیلتیره‌دی. بو قصّه اؤزی علیحده بیر اثر، ضدیتلی واقعه‌لرگه بای...
قوشلرده سیمرغگه بؤلگن اشتیاق تاباره آرته‌دی. قوشلر بو یؤلده قرعه یؤلی بیلن هدهدنی اؤزلریگه رهبر قیلیب تنله‌یدیلر. یؤلده قوشلر هدهددن سواللر سؤره‌شه‌دی. یؤلباشچی قوشلرنینگ سؤراقلریگه جواب قیله‌دی. هدهد سیمرغگه یتیشماق اوچون یتتی وادی: طلب، عشق، معرفت، استغنی، توحید، حیرت، فقر و فنا منزللری بارلیگینی ائته‌دی. شونده قوشلردن اؤتتیزته‌سی انچه مشقتلر عوضیگه آخرگی وادینی هم کیچیب اؤته‌دیلر. شونده هم سیمرغدن درک یؤق. هدهد، آخرده انه شو اؤتتیزته قوشدن باشقه نرسه کؤرینمه‌یدی. هدهد اولرگه: «اؤشه سیمرغ سیزنینگ اؤزلرینگیز بؤله‌سیز!»- دیه جواب قیله‌دی.
اثرنینگ حجمی
«لسان الطیر» 193 بابدن تشکیل تاپگن بؤلیب، 3596 بیت نی اؤز إیچیگه آله‌دی. سیمرغ دیداریگه آشیققن قوشلر سانی یوز مینگته؛ بَریسی یؤلده هلاک بؤله‌دی؛ اولردن بار یؤغی اوتیز ته‌سی‌گینه زورغه منزلگه یتیب آله‌دیلر. اثرده قالبلاوچی اساسی قهرمان هدهددیر. هدهد قوشلرنینگ عذریگه مناسب جواب قئته‌ریشی اوچون آلتمیش ایکّیته حکایت کیلتیره‌دی. هر بیر حکایت اؤزی بیر حیاتی مساله‌دن سؤز آچه‌یدی. بونی بیر معناده، هـــُدهـــُد بیلن قوشلر اؤرته‌سیده‌گی تارتیشوو و فکرلر تؤقنه‌شیوی هم ائتیش ممکن.
اثرنی یازیشدن مقصد
نوایی شونده‌ی بیر اثرنی یازیش نیّتینی کیچیک‌لیگیده یاق، کؤنگلیده توگیب یوره‌ردی، عمری نینگ آخریگه کیلیب، بو ریجه‌نی عملگه آشیره‌دی. شاعر«لسان الطیر» دیک چقور و تیرن معنالی اثرنی یازیشدن اولکن مقصدلرنی کؤزله‌گن بؤلیشی کیره‌ک:
- بیرینچی‌سی، سؤز صنعتی میدانیده زبردست متفکّر شاعرلر بیلن کوچ سینه‌ش؛ فلسفی، تصّوفی فکر تره‌تیشده رقابتله‌شیش بؤلگن بؤلسه؛
- إیککینچی‌دن تورکی تیلده/ ایسکی اؤزبیک تیلیده شونده‌ی بیر فلسفی، تصوّفی اثر یازیش ممکن‌لیگینی کؤز- کؤز قیلگن، یعنی اؤزبیک تیلی نینگ بای امکانیتلرینی نمایش ایتگن؛
تورک نظمیده چو مین تارتیب علم،
ائلـــــه دیم اول مملکتنی یک قلم.
- اوچینچیدن، نوایی اؤز دوری حقیقتلری اسرارینی مجازی یؤل بیلن یازیب قالدیریشنی کؤزله‌گن: «چون لسان الطیر الهانی بیلن ترنـّم توزیب مین، قوش تیلی اشارتی بیلن حقیقت اسرارین مجاز صورتیده کؤزگوزوب مین»- دیب یازه‌دی نوایی. مجازی یؤل بیلن دیگنی شوکی، اثرنینگ قهرمانلری تریک انسان، معّین شخص بؤلمَی، تورلی قوشلر دیر. انسان اؤرنیده فکر و حرکت قوشلر تیلی آرقه‌لی تمثیل ایتیله‌دی و بیان قیلینه‌دی.
«لسان الطیر» نینگ فلسفی ماهیتی
نوایی انسان، طبعیت و حیات کبی ازلی معمّالرگه چقور کؤز سالگن متفکّر شاعر؛ فکر ائتگن سؤز اوسته‌سی. او اوّلا، بوتون بارلیق اساسیده انساننی قؤیه‌دی. آچوننی/عالمنی یره‌تیشدن مقصد انسان،- دئیدی نوایی. اونینگ فکریچه، خدا اوّل انساننی یره‌تگن، انسان نینگ کؤنگلیده عرفاننی توئیب قؤیگن؛ عرفانده ایسه، تنگری اؤزینی یشیرگن. شونینگ اوچون نوایی نظریدن انسان کؤنگلی «راز مخفی» (بیکیتیلگن خزینه) مقامیگه ایگه. بنابر این انسان نینگ اؤزی تنگری/ اؤزی خدا دیر،- دئیدی شاعر. انسان خدالیک فلسفه‌سی «لسان الطیر»- ده بیرینچی اؤرینده توره‌دی. نوایی انسان خدالیک فلسفی قره‌شینی قالگن اثرلریده هم ساچمه طرزده افاده‌له‌گن.
آفــرینیشدین قیلـیب انسان غــــرض،
آنی ائلب خلق إیچینده بـــــی غرض.
کؤنگلین آنینیگ مخزنی عرفان قیلیب،
اول طلسم إیچره اؤزین پنهان قیلیب.
راز مخفی گنج اؤلوب بو طرفه جسم،
صُنعیدیـــن اول گنج حفظیغه طلسم.
«لسان الطیر»
شعرلر اؤته روان بؤلگنی اوچون اولرنینگ نثری بیانینی اته‌ین کیلتیرمه‌دیک. اؤقووچیلریمیزده بونگه ضرورت سیزیلسه البته که بجره‌میز.
«لسان الطیر» (قوشلر تیلی) نینگ آچیلگن و آچیلمه‌گن قیرّه‌لری کؤپ. بیز بوگون اوشبو مقاله‌میزگه تیگیشلی قسمیگه گینه تؤخته‌له‌میز. اثرنینگ دینی بویاغی انچه‌ین قویوق ایکه‌نینی هم نظردن قاچیرمسلیک لازم. نوایی انیق، تاریخی شخصلرنی الهی لشتیریب، عرب شخصیتلری و ییرلرینی مقدس‌لشتیرگنی هم بار نرسه. دین مساله‌سیده نوایی انچه جیکلنگن شاعر...
شو اؤرینده ینه بیر بار تأکیدله‌ماقچی منکی، نوایی نینگ دینی تامانی آچیلمی تورگی معقول. یؤقسه، نوایی حاضرگی مقامیدن انچه قویی‌لب، توبنله‌شیب کیتیشی هیچ گپ ایمس...
قوش تیلی نینگ حکایتی
قوشلردن تاووس یؤلگه چیقمَسلیک عذرین قیلیب، اؤز حاضرگی احوالی خصوصیده، هدهدگه شونده‌ی دیگن ایدی:
طاووس عذری
سـؤنـگـره طـاووس ایتتی عــذرین ابـتدا،
«که ای، سین برچـه میـزغـه مـقـــتــدا.
مین قوشی مین قـصر و گلـشن زینتی،
نقــش و رنـگیـم اهـــل عـالـم حـــیرتی.
صـــورتـیــم گـُـلَـشــغـه آرایــــش دورور،
هیئـــتیم کـؤرگــنـگـــه آســایــش دورور.
بــاغ ارا مــیــنـــدیـن خــزانــده بـوستان،
بیشـه ده میندین قیش إیــچره گلستان.
جـــلــوه ائـلـَر چـاغـده حلــله‌م زیـــوری،
ســـر- بــــه ســـر آئـیـنــۀ اســکـنـدری.
تینگری بیرمیش حسن و زیــبـالیغ منگه،
حـدّین آرتــوغ زیــب و رعـــنــالـیــغ منگه.
کیم اولــوس حـسنـــوم تماشا ائـله‌گی،
آفــــرینـیــــش صــنـع انشــــــا ائله‌گی.
هر کیشنی قیلدی حق بیر إیش اوچون،
نوش اوچون بیرنی یو بیرنی نیش اوچون.
إیشــکی قیلمــیش ایــــزیـدِ دانا نصیب،
هم اول إیشته هر نی کیلسه یا نصیب.
تینگری امــریــدین بیـری محـبـوب ایرور،
لیــک شیـطـــان لـعـیـن مـنکـــوب ایرور.
هـــر بـیــریـگــه اؤز طـریـقــیـدین فـراق،
ظاهـــــراً تکـلیـف ایـــرور «مـالایــُطـاق».
(کیشی نینگ قدرتی، اختیار- اراده سیدن تشقریده‌گی إیشلر).
هدهد: «زیب و زینت بو- شکل؛ شکلنی معناگه بؤی سوندیریش کیره‌ک؛ معنا- بو حق/تنگری، خدا ایسه انسان نینگ اؤزی، دیه اوقتیره‌دی. اگر صورتگه مبتلا بؤلسنگ، دیدی نوایی،- عاقبت ایل آره‌سیده مسخره بؤلیشینگ ممکن:»
هدهدنینگ جوابی طاووسقه
هدهـــد اول سؤز نفی غه آچیب نفـــس،
دیدی کای جهل اهلی ینگـلیـغ بـل‌هوس.
اولـچــــه ظاهــــر ائــلـه‌دینگ اقــوالــدین،
کـیـلـــگَی اول مـجـنـونـدیـن و اطـفـالدین.
آدم اؤلـغــــان زیـب و ظـاهـردین دیـمس،
کیـمـکی آنــــدین فـخـر ایـتر- آدم ایمس.
ناز إیله حســــن اؤلدی شاهیدلر إیشی،
درد و محنت بـیـرلـه خوشتور ایر کیشی.
بـرچـــه صـورت اهلـیـغه اشـــرفـدور اول،
کیــم صــــوردین ایلتگــی معنی غه یؤل.
سیـنـکی بـو صـورتـقـه بؤلدونگ مبــتـلا،
اور تـمسخـــرگـــه اولـوس إیـچــره صـلا.
زیـــب ظـاهـر جـــز تمسخـر کیلـمـه‌دی،
کیمسه گــــه آنـدین تـفـاخــر کیلمه‌دی.
علیشیر نوایی بیره‌ر فکرنی إیلگریگه سورماقچی بؤلسه، اونی دلیللش اوچون قؤشیمچه روشده بیر ته‌لی حیاتی حکایتلردن فایده‌له‌نه‌دی. همّه گپ انه شو حکایتده. قوئیده کیلتیرماقچی بؤلگنیمیز حکایتده بیر صنعتچی هندو کیشی نینگ قیلمیشلری و اونینگ آچّیق قسمتی حقیده سؤز باره‌دی.
حکایت و اونینگ مضمونی
«هنددویی ظاهر قیلیب زیب و نگــار،
ائلــــه دی کؤپ بوالعجب لیغ آشکار.»
بیر هندو یلتیر- یولتیر کیئینیب، اؤزینی تورلی مقامگه سالیب، عجایب- غرایب؛ کؤپ قیزیق إیشلر آشکار ایتدی.
تــاج قــؤیدی باشــیغه اول مسخره،
دوریــــده آنـیــــنگ سراسر کـنــگره.
بو مسخره‌باز اؤز باشیگه تیگره‌سی کنگره‌لی تاج قؤیب آلدی.
تاج إیلـــــه کسوتکی ترتیب ائله بان،
بـاری کیمسان بیرله تهذیب ائله بان.
تاج و کیئیملرینی آلتین‌گه اؤخشَش سریق یلتیراق ماده- کیمسان (برینج) زرحل بیریب بیزه‌دی.
یانیـــده بیر طبل هندی چالغوچی،
هنــــدویی رقـقـّاص ایالغو آلغوچی.
اونینگ یانیده ناغره چه‌لیوچی، قؤشیق ائتیب اؤئین توشوچی بیر توده هندولر بار ایدی.
تیبره‌تیب باشین همان، إیلکین همان،
هـنـــدو آسـا لـعـب بـیـرلـه هـر زمـان.
اولر قؤللرینی، باشلرینی هندوگه خاص بیر یؤسونده تیبره‌تیب، رقص توشر ایدیلر.
زیــب ارا آریشـــــی بـوستان کیبی،
جلوه ده طـاووس هندوستان کیبی.
کؤرینیشلری خودّی بوستانگه آرایش بیرگودیک گؤزه‌ل، جلوه‌لری ایسه، گویا هندوستان طاووسیدیک ایدی.
ائـــــله دی میدان ارا هنــگامه تیز،
دوریــده اوبـــاش سالیب رستخیز.
انه شو طرزده بو مسخره‌باز میدانگه چیقیب آلیب هنگامه کؤرکزدی. اونینگ تیوره‌گی بیر توده بی باشلری غله- غاوری بیلن تؤلدی.
بـــو محلــــده محتســبلـر یتتیـلر،
اول غــــلو هــریان حزیمت ایتتیلر.
انه شو پئیت محتسب (دینی إیشلرنی نظارت قیلیوچی شخص) لر کیلیشدی، محتسبدن قؤرققه‌نی باعث دوره ده‌گیلر هر یاققه قاچیب کیتدیلر.
تـــوتــتــــیلر هندویـی نافرجامـنی،
حشــــولیــــغــــده نــادر ایــامـنی.
شو دوره نینگ عاقبت‌سیز و بیر قیلیغی آرتیق، مقتنچاق هندوسینی اوشلَب آلدیلر.
طبل بیرلـــه تاجینی سینـدوردیلر،
درّه اعضاسیـــن یلنگلـــب اوردیلر.
اونینگ ناغره‌سی بیلن تاجینی آلیب سیندیریشدی و بدنینی یلاغاچلب دره بیلن راسه سوه‌شدی.
بؤلدی عبرت آلغودیک اول صنعتی،
تـاج و دولـــت بؤلـدی تاج زینتی».
شو طرزده اونینگ «صنعتی» کیشیلرگه عبرت بؤلیب، انه شونده‌ی قسمت اونینگ تاجی اوچون «زینت بؤلدی».
نوایی اوشبو حکایتنی جوده جانلی تصویرله‌یدی. بو ییرده هندو صنعتکار بیلن طاووس اؤرته‌سیده‌گی معنوی باغلیق‌لیکنی کؤریشیمیز ممکن. بو حکایتده علیشیر نوایی کمیده تؤرت- بیش مساله‌گه اورغو بیرماقده:
1- بیره‌ر مقصدگه خذمت قیلمه‌گن صنعت و صنعتچی نینگ کاسی آقر مه‌یدی (یوقاریده ائتیلگن حکایت اساسیده)؛
2- محتسب دیندار دنیاوی حیات و صنعت نینگ دشمنی دیر؛
3- هر بیر إیشده تنگری یاکی، اؤزلیکنی اعتباردن قاچیریلمه‌سین؛
4- کیشی شکلگه ایمس، کؤپراق مضمونگه إینتیلیب یشه‌ماغی کیره‌ک؛
5- اشوله ائتیش، اؤینگه توشماق، کولگو و باشقه صنعت تورلری قرشیلیک و قیئیچیلیکلر
عوضیگه یره‌تیله‌دی؛
6- اؤتکینچی بیش کونلیک دنیا غله-غاور کؤتریب یششگه ارزیمه‌یدی و هاکذالر.
یوقاریده کیلتیریلگن خلاصه‌لر آلد و آرقه پلانگه ایگه. عین پئتده، حکایت بیلن بی‌واسط باغلیق بؤلگن منه بو مساله‌لرنی هم اؤرته‌گه آتیش ممکن:
- نوایی ده نیمه‌گه هندولر سلبی قهرمان قیلیب تنله‌نسین؟
- نیمه‌گه هندولر صنعتیگه بی‌پسندلیک بیلن قره‌لسین؟
- نیمه‌گه دین و دیندارلر کیشیلرنینگ شخصی حیاتی و صنعتی گه اره‌لشسن؟
- هند صنعتچی و اونینگ اطرافیده‌گی تماشاچیلرنینگ جمعیتگه ضرری تیگمه‌گن ایدی-کو؟
- صنعتنی الهی یاتگه قره‌م قیلیب، هنر و صنعت اوستیدن نظارت قیلیش نیچه پوللی منفعت کیلتیره‌دی؟
- صنعتکار هندو جزا آلگودیک بیره‌ر إیش قیلمه‌گن ایدی- کو!
هـدف مـا منسجم ساختن روشنفـكـران، فرهنگيان و بالخصوص جوانان با استعداد و مردم با احساس افغانستان در زيـر يك سقـف واحد به خاطـر بـلـند بردن سطـح دانـش و رشـد فـرهـنـگ غـنامـنـد كـشور ميباشد.