تورتینچی حاکمیت قنده‌ی ایشله‌شی کیره‌ک؟ صابر جان یعقوبوف، ضیا اۉز صحیفه سی
آلمان- مطبوعات وطنی. شو مملکتده ایلک بار باسمه (چاپ) دستگاهی اختراع قیلینگن. لوگن گوتنبرگ‌نینگ 15نچی عصرده‌گی کشفیاتی جهان ترقیاتی نی بیر نېچه عصر ایلگری گه باشله‌دی.
اوشبو زمینده دستلبکی کۉپ عددلی گزیته‌لر دنیا یوزینی کۉردی، بیرینچیلردن بۉلیب «تۉرینچی حاکمیت» مقامیگه اېگه بۉلگن دموکراتیک تمایل‌لرگه اساسلنگن اېرکین ژورنالیستیکه شکللندی. آلمان ژورنالیستیکه‌سی گرچه ییگیرمنچی یوز ییللیکده بیرینچی جهان اوروشی، نازیستلر باشقرووی و ایکینچی جهان اوروشی کبی فاجعه‌لی واقع‌لیکلرنی باشدن کېچیرگن. بۉلسه-ده اۉزینی اۉنگله‌ی آلدی. سۉز اېرکینلیگی، جمعیت آلدیده‌گی مسوولیت کبی ازلی قَدریتلرنی قیته تیکله‌دی. بوگون اوشبو مملکت ژورنالیستلری‌نینگ ایلغار تجربه‌سی دنیا دولتلری اوچون اۉزیگه خاص مهارت مکتبی وظیفه‌سینی اۉته‌یاتگنی هم انه‌شوندن.
آلمانده سۉز و مطبوعات اېرکینلیگی کنستیتوتسیه‌وی (قانونی) اساسده کفالتلنگن. اساسی قانون‌نینگ بېشینچی ماده‌سیده فکرلش، اخبارات و مطبوعات اېرکینلیگی استوارلیگی، سېنزوره (سانسور) گه یۉل قۉییلمس‌لیگی، تأکیدلنگن. بوندن تشقری فدرال کنستیتوتسیه‌وی سود (محکمه) قرارلری، خلق ارا حقوق معیارلری، فدرال یېرلر (مملکتده مأموری بیرلیکلر انه‌شونده‌ی اته‌له‌دی) نینگ عاموی اخبارات واسطه‌لری تۉغریسیده‌گی قانونلری هم مطبوعات اېرکینلیگی محافظه‌سی گه خذمت قیله‌دی.
آلمانده مطبوعات‌نینگ بېش عصرلیک تأریخی دوامیده اۉزیگه خاص قیافه گه اېگه ژورنالیستیکه شکللنگن. بو یېرده دولتگه قره‌شلی نشرلر، تیلی رادیو کاناللر، موجود اېمس، برچه عاموی اخبارات واسطه‌لری خصوصی یا که جماعت ملکی سنه‌له‌دی.
مطبوعات بازاریده حدودی نشرلر یېتکچی اۉرین توته‌دی. عموم ملی نشرلر سلماغی کۉپ اېمس. مملکتده اۉن بیتّه عموم ملی کونده‌لیک گزیته چاپ اېتیله‌دی، حدودی نشرلر مقداری 340 ته گه یقین. در واقع، آلمانلر- اېنگ کۉپ گزیته اۉقیدیگن خلقلردن بیری. مملکت دنیاده کونده‌لیک گزیته‌لرنینگ هر مینگ کیشی گه تۉغری کېله‌دیگن مقداری بۉییچه جاپان، بویوک بریتانیا، سویس دن کېیین تۉرتینچی اۉرینده توره‌دی. بو یېرده هر کونی 23 میلیون نسخه‌ده کونده‌لیک گزیته نشر قیلینه‌دی.
اېنگ ییریک کونده‌لیک نشرلر قطاریده «Süddeutsche Zeitung» 425 مینگ نسخه‌ده چیقه‌دی، «Frankfurter Allgemeine Zeitung» 368 مینگ، «Die Welt» 234 مینگ، «Handelsblatt» 143 مینگ گزیته‌لرینی اعتراف اېتیش ممکن. مذکور عموم ملی گزیته‌لرده مهم سیاسی مسئله‌لر، اجتماعی-اقتصادی معمالر، خلق ارا حیاتگه دایر ینگی لیکلر بېریب باریله‌دی.
آلمانده‌گی اېنگ کتّه تیراژلی گزیته «Bild» تۉرت میلیون نسخه‌ده چاپ اېتیله‌دی. (باشقه دولتلرده بۉلگنی کبی بو یورتده هم اېنگ کۉپ اۉقیله‌دیگن گزیته کۉنگل آچر موضوعلرگه اختصاص‌لشگن) گزیته‌لرنینگ یکشنبه کونگی سانینی تیارلشگه علیحده اعتبار بېریله‌دی. چونکه دم آلیش کونی گزیته مطالعه قیلیش آلمانلر اوچون اېنگ سېویملی مشغولیتلر سیره‌سیگه کیره‌دی. بوکونده چیقه‌دیگن گزیته‌لر حجمی هر کونگیدن کتّه‌راق و مخصوص علاوه‌لرگه بای. مثلن؛ «Bild am Sonntag»، «Welt am Sonntag»، «Sonntag Aktuell» و «Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung» کبی یکشنبه نشرلرینی میلیونلب اۉقووچیلری مطالعه قیله‌دی. نېمیس (آلمان) مطبوعاتی‌نینگ اۉزیگه خاص جهتلریدن بیری- بو یېرده ژورناللرنینگ اهمیتی جوده کتّه اېکن‌لیگی دیر. مملکتده 20 مینگ نامده‌گی عامه‌باب ژورنال چاپ اېتیله‌دی. (عمومی عددی 200 میلیون) آیلیک یا که هفته‌لیک ژورناللرنینگ تیراژی کونده‌لیک گزیته‌دن هم کۉپ «Der Spiegel» بیر میلیون 115 مینگ، «Stern» بیر میلیون 50 مینگ، «Focus» 790 مینگ، ژورناللری اېنگ عامه باب نشرلر دېب تن آلینگن.
آلمان مطبوعاتی رمزی دېه اعتراف اېتیلگن «Der Spiegel»، «Shpigel» اۉزبېکچه‌ده آینه معناسینی بیلدیره‌دی. هامبورگ شهریده چاپ اېتیله‌دی. تحریریت ایجادنی تجارت بیلن مؤفقیتلی اویغونلشتیرگن. تری‌لر بیلن ایشلش بۉلیمی رهبری کاترین ستوکینگرگه کۉره، «حاضرگی اخبارات جمعیت شرایطیده عاموی اخبارات واسطه‌لری خادملری رادیو و تلویزیون ژورنالیستی یا که گزیته‌چی اېمس، عمومی معناده یونیورسل ژورنالیست بۉلیشی کېره‌ک Der Spilgel انه شونده‌ی میزانلر اساسیده ایشله‌یدی.»
ستوکینگر خانم‌نینگ ایتیشیچه بار 1947 ییلده چیقه باشله‌گن ژورنال حاضرگی ییریک بیرلشمه گه ایله‌نیب کېتگن. کانسرنده 1250 خادم ایشله‌یدی. امستردام، پاریس، رم، لندن، واشنگتن، مسکو کبی دنیانینگ 30 گه یقین ییریک شهرلریده اۉز مخبرلری بار. کانسرن اۉز تیلی کانالی (Shpiger TV) و آلمانیه‌ده‌گی اېنگ عامه باب سنلگن انترنېت سایتی «Shpiger Online» گه اېگه. بوندن تشقری، اویه‌لی علاقه تیلفونلریگه خبر، معلومات جۉنه‌تیشگه مۉلجللنگن «Shpigel mobil» خذمتی هم موجود. بو یېرده‌گی ژورنالیستلر «Shpigel» نینگ ایسته‌گن بۉلینمه‌سیده ایشلب کېته‌آله‌دیگن یونیورسل قابلیت گه اېگه بۉلیشی کېره‌ک. آلمان مطبوعات بازاریده بېرلشیش (کانسېنترستیه) جریانی یقّال کۉزگه تشلنه‌دی. گزیته‌لر تاباره کوچه‌ییب باره‌یاتگن رقابت شرایطیده اقتصادی معمالرنی بیرگه‌لیکده حل اېتیش، همکارلیکده ریکلمه منبعلرینی تاپیش اوچون بیرلشماقده «Heinrich Bauer Verlag»، «Bertelsmann group»، «Axel Springer Verlag» کبی مېدیا گروهلر مطبوعات بازاریده کتّه موقع گه اېگه. مثلن، «Bild am Sonntag»، «Die Welt»، «Bild»، «Axel Springer Verlag» کبی یېتکچی نشرلرگه اېگه لیک قیله‌دی. کونده‌لیک نشرلرنینگ 24% اوشبو میدیا گروه نظارتیده.
سۉنگی ییللرده باشقه دولتلرده بۉلگنی کبی آلمانیه‌ده هم مطبوعات نشرلری تیراژی‌نینگ توشیشی کوزه‌تیلماقده. گزیته‌لرنینگ اساسی اۉقووچیلری کېکسه یاشده‌گی اهالی گروهی بۉلیب قاله‌یپتی. یاشلر اېسه ینگیلیکلرنی اینترنېت آرقلی آلیشنی افضل کۉره‌یاتیر. انترنېت‌نینگ عنعنوی عاموی اخبارات واسطه‌لری اوچون جدی رقابتچی گه ایلنگنی آلمانده کوچلی‌راق سېزیله‌دی. چونکه وایه گه یېتگن اهالی گروهی‌نینگ دېیرلی 55% خلق ارا ترماقدن فایده‌لنیش امکانیتی گه اېگه. بونده‌ی شرایط ده اېسه «Netzzeitung» کبی مستقل انترنېت سایتلر یا که «Shpiger Online» کبی عنعنوی مطبوعات نشرلری‌نینگ ویب صحیفه‌لری تاباره کېنگه‌ییب بارماقده.
اخبارات بازاریده‌گی کوره‌شده تلویزیون و رادیو هم مطبوعات اوچون اساسی رقابتچی بۉلیب قاله‌یپتی. البته، تخنیک ایجادی امکانیتلری انچه یوقاری بۉلگن الکترون عاموی اخبارات واسطه‌لری برچه مملکتلرده هم مطبوعا‌تدن کۉره کۉپراق اودیتۉریه گه اېگه. تدقیقاتلرگه کۉره آلمان خلقی هر کون اۉن ساعت وقتی‌نی عاموی اخبارات واسطه‌لری بیلن تنیشیشی گه صرفله‌یدی. اوشبو وقت‌نینگ عاموی اخبارات واسطه‌لری تورلری بۉییچه تقسیم‌لنیشی اېسه قوییده‌گیچه: 221 دقیقه رادیو، 220 دقیقه تلویزیون، 44 دقیقه انترنېت، 28 دقیقه کونده‌لیک-گزیته، 25 دقیقه کتاب، 12 دقیقه ژورنال اوچون.
عین پیتده مملکتده 70 مینگ‌دن آشیق پروفیشنل ژورنالیست فعالیت یوریته‌دی. آخرگی ییللرده تحریریتلر شتتی تاباره قیسقریب باره‌یاتگنی طفیلی اکثریت ژورنالیستلر اېرکین ایجادکار (freelancer) صفتیده ایشله‌ماقده. اولر بیر پیت‌نینگ اۉزیده کۉپلب نشرلر بیلن ایجادی همکارلیک قیلیش‌نی افضل کۉرماقده‌لر.
ترقیات غیلدیره‌گی برچه دورلردن هم شدتلی‌راق ایلنه‌یاتگن بوگونگی کونده، بو باره‌ده آلمان تجربه‌سی اسقاتیشی ممکن. ایکینچی جهان اوروشیدن کېیین مطبوعات اېرکینلیگی و ژورنالیستلر مسوولیتی باره‌سیده مناظره‌لر کوچه‌یگن پیتده بیر گروه ایجادکارلرنینگ تشبثی بیلن آلمان مطبوعات کېنگشی (German Press Council) تشکیل اېتیلگن. یېتکچی ژورنالیستلر، تجربه‌لی باش محررلر، ساحه‌نینگ تنیقلی متخصصلریدن تشکیل تاپگن کېنگش بیواسطه ژورنالیستلر اخلاق کودیکسی (کۉدی) گه رعایه اېتیلیشی‌نی کوزه‌تیب باره‌دی. مذکور جماعت تشکیلاتی اعضاسی، دوکتور مایکل رېدیسکی‌نینگ ایتیشیچه، مطبوعات کېنگشی قانونی مجبورلاو کوچیگه اېگه اېمس. لېکن همکسبلر تامانیدن یېتیکه قاعده‌لری بوزیلگن تقدیرده کېنگش اوشبو حالت بۉییچه توصیه کرکتری گه اېگه بۉلگن قرارلر قبول قیله‌دی. اخلاقی معیارلرنی بوزگن ژورنالیست خط- حرکتی محاکمه اېتیله‌دی. «بو عینن ژورنالیزم‌نینگ اۉز اۉزینی موافقلشتیریش تمایلی»، دېیه کېنگش فعالیتی‌نی ایضاحله‌یدی او.
اخبارات آلیش اېرکینلیگی تمایلی ژورنالیزم‌نینگ مهم طلبلریدن بیری. لېکن هر قنده‌ی رواجلنگن جمعیتده هم ژورنالیستلرنینگ باشقروو اداره‌لریدن اخبارات آلیشی آسان کېچمه‌گن. آلمانده دولت اداره‌لری و مطبوعات اۉرته‌سیده علاقه‌لرنی موافقلشتیریش، ژورنالیستلرنی کېره‌کلی اخبارات بیلن تأمینلش مقصدیده 1949 ییلی Bundespresse-konferenz (فدرال مطبوعات انجمنی) توزیلمه‌سیگه اساس سالینگن. فدرال مطبوعات انجمنی آلمان ژورنالیستلری اوچون اخبارات آلیش‌نینگ اېنگ قولَی واسطه‌لریدن بیری سنه‌له‌دی. یریم عصر دوامیده شکللنگن قاعده بۉییچه هفته‌نینگ دوشنبه، چارشنبه و جمعه کونلری مخصوص اجره‌تیلگن بناده مطبوعات انجمنلری اۉتکزیله‌دی. اونده آلمان حکومت رهبری- کانسلردن تارتیب برچه وزیرلیکلرنینگ مطبوعات کاتبلری اشتراک اېته‌دی و ژورنالیستلر سواللریگه جواب بېره‌دی. مهم سیاسی حادثه‌لر رۉی بېرگن وضعیتلرده مطبوعات انجمنلریده کنسلَر و وزیرلرنینگ اۉزی حاضر بۉله‌دی. بو «دولت‌نینگ برقرارلیگی، مطبوعات اېرکینلیگی گه باغلیق» دېگن دموکراتیک قاعده گه صادق افاده‌سی دیر.
یازوچی: صابر جان یعقوبوف، منبع: ضیا اۉز انترنت صحیفه سی، الفبا اوزگروچی: محمد عالم کوهکن
هـدف مـا منسجم ساختن روشنفـكـران، فرهنگيان و بالخصوص جوانان با استعداد و مردم با احساس افغانستان در زيـر يك سقـف واحد به خاطـر بـلـند بردن سطـح دانـش و رشـد فـرهـنـگ غـنامـنـد كـشور ميباشد.