سرای مُلک خانم (بی بی خانم) حقیده بیر قیسقه سوز، «تیموری ملکه لر» کتابیدن
سرای مُلک خانم چغتای اولوسیگه منسوب مغول خانلریدن قازانخان نینگ قیزی بولیب، میلادی 1341 ییلیده توغیلگن. قازانخان تخت‌دن عزل ایتیلیب، قتل قیلینگن چاغده سرای مُلک خانم هلی بیش یاشده ایدی.
سرای مُلک خانم بلاغت‌گه ایتگچ، 1355 ییلده ماوراءالنهر حکمداری نینگ نبیره‌سی امیر حسین اونی اوز نکاحیگه کیریتدی. 1370 ییلیده صاحبقران تیمور جنگده امیر حسین‌نی ینگییب، اونی قتل قیلدیرگچ، ماوراءالنهر حکمرانلیگی‌نی اوز قولیگه آلدی. طبیعی که، امیر حسین نینگ بیر نیچه خاتون‌لری بولیب، حرمی نینگ اولوغ بیکه‌سی ترمه شیرین خان نینگ قیزی سیوینج قوتلوق آغه ایدی.
صاحبقران امیر تیمور مقتول نینگ حرمی‌ده‌گی ملکهلر اره‌سیدن قازانخان نینگ قیزی، سرای مُلک خانم، بیان سولدوز نینگ قیزی اولوس آغه، خضر یسوری نینگ قیزی اسلام آغه و همده تغای تورکان خاتوننی تنلهب آلیب، ایده مدتی اوچ آی اوتگچ، اوز نکاحیگه کیریتدی.
صاحبقران امیر تیمور سرای مُلک خانمنی اوز نکاحیگه کیریتگچ، «کوره‌گان» عنوانیگه مشرف بولدی. کوره‌گان عباره‌سی مغولچه سوز بولیب، «کیّاو» دیگن معنانی افاده‌لهیدی. زیرا، سرای مُلک خانم مُغول خانلریدن بیری نینگ قیزی بولگنی طفیلی صاحبقران امیر تیمور، مغول خانی نینگ کیّاوی، یعنی «امیر تیمور کوره‌گان» نامینی آلگن ایدی.
صاحبقران امیر تیمور ملکه سرای مُلک خانمنی اوز نکاحیگه کیریتگنده قدر، حرمیده باشقه خاتینلر هم بار ایدی. لیکن خان اولادیگه منسوب سرای مُلک خانم حرمده‌گی برچه ملکهلردن اولوغراغی حسابلهنیب، «کتته خانم» سونگره «بی‌بی خانم» دیگن عنوانگه نایل بولهدی. البته، بونده‌ی اعزازگه مشرف بولیش اوچون عقل- ذکاوت، دید- فراست، فکرلش دایره سی نینگ اولکن‌لیگی باش عامل بولگن. ذاتاً، تاریخی منبعلر نینگ گواه‌لیک بیریشیچه، سرای مُلک خانم زمانهسی نینگ یوکسک ادراک‌لی، فراست‌لی، تدبیرکار و عقل- ذکاوت ایگهسی، حُسن- لطافت بابیده هم بی‌نظیر ایدی.
سرای مُلک خانم انسان‌پرور، وطننی سیوگیچی، مملکت نینگ سیاسی- اجتماعی، اقتصادی و مدنی حیاتیدن یخشی‌گینه خبردار بولگن، سلطنت ایشلریده دانا مصلحتلری بیلن قتنهشیب تورگن عیال ایدی. اینیقسه، علم- معرفت‌گه علیحده اعتبار ایله قرار، طالب علملرگه حامی‌لیک قیلهردی. صاحبقران امیر تیمور نینگ حربی اوروشلریده، سرای مُلک خانم کوپینچه بیرگه یورگن. تاریخی منبعلر نینگ یکدللیک بیلن بیرگن معلوماتلریگه کوره، اوته زیرک، تدبیرکار سرای مُلک خانم سلطنت‌نی باشقریش‌ده وجودگه کیلگن ایریم معمالرنی حل قیلیشده، اوزی نینگ عاقلانه مصلحتلری بیلن فعال قتنهشگن. امیر تیمور سرای مُلک خانم گه آشکارا بویسینمهسه- ده، بیراق اونینگ عاقلانه مصلحتلریگه اوزیده قنده‌ی دیر احتیاج سیزیب تورگن. نقل قیلیشلریچه، امیر تیمور ایران‌گه قرشی یوریش باشلهگنده، اصفهان نینگ قمهلی (محاصره) کوپگه چوزیلیب، قشون‌نی آذوقه بیلن تأمین‌لشگه مبلغ، ایتیشمهی قالدی. نهایت، امیر تیمور سمرقندگه چاپر یولهب، سرای مُلک خانم گه مکتوب جونهتدی. مکتوب قیسقه بولیب: «قشون نینگ ذخیره‌سی توگهدی، خزینهدن زر ییبارینگ.» دیب یازدی. سرای مُلک خانم مکتوب مضمونیدن آگاه بولگچ، مکتوب نینگ آرقه تمانیگه: «اولوغ امیر! زرینگیز توگهگن بولسه، سیاستینگیز هم توگهدی می؟» دیب یازدی و اونی چاپرگه توتقهزدی.
امیر تیمور مکتوبنی آلگچ، سرای مُلک خانم نینگ کنایهلی زمزمهسینی اویلهب- اویلهب، نهایت بیر قرارگه کیلدی. لشکرگاه‌ده سوییب اییلگن قوی، قاره مال، آت و تیوه سویهکلرینی اوشه کونی ییغدیریب، تورلی حجملرده قیرقتیریب، کتته حجمده‌گی سیگه کتته قیمت، کیچیگی‌گه کیچیک قیمت بیلگیلهب، اونگه پولاد مُهرینی قیزدیریب تامغه باستیره‌دی. همده مؤقت پول اورنیده معاملهگه کیریتیش‌گه فرمان بیره‌دی.
نتیجهده، قوشنی شهر و قشلاقلرده سویهک پولگه قشون اوچون آذیق- اوقت ساتیب آلیندی. تیز کونده اصفهان شهری تسلیم بولگچ، سویهک پول‌لر زر بیلن المهشتیریلدی.
امیر تیمور سرایی‌ده جاری قیلینگن ترتیبگه کوره، چیت ایللیک ایلچیلرنی قبول قیلیش مراسمی‌ده حکمدار یانیده خاتینلری هم اشتراک ایتیشگن. اسپانیا قرالی «گینریخ اوچینچی» نینگ سمرقند حکمداری امیر تیمور حضوریگه ییبارگن ایلچی‌سی «ریو گونزالیس دی کلاویخو» یازیشیچه، میلادی 1404 ییل، سیکیزینچی سپتمبر، دوشنبه کونی امیر تیمور سمرقند چیتیده‌گی «دلکشاه» باغیده ایلچیلرنی قبول قیلهدی. قبول مراسمی‌ده حکمدار امیر تیمور نینگ یانیده سرای مُلک خانم باشلیق، باشقه خاتینلری هم یوزلریگه پرده تشلهب اوتیرگنلر. اسپانیا قرالی ییبارگن هدیهلر اره‌سیده حکمدارگه کوپراق قیزیل ماوت معقول بولگن. بو حقده او اوز خاتینلری، اولا سرای مُلک خانم بیلن فکرلشهدی. میلادی 1404 ییل 17 اکتوبر، جمعه کونی سرای مُلک خانم هم کتته ضیافت بیره‌دی. ضیافت‌ده باشقه ایلچی‌لر قطاریده اسپانیا ایلچی‌سی ریو گونزالیس کلاویخو هم قتنهشهدی.
کلاویخو تیمور باغلریده بیریلگن ضیافتلر نینگ توکین- ساچین‌لیگی، باغلریده‌گی رنگ- برنگ ایپـَک چادرلر، اونده‌گی آلتین- کوموش جهازلر و باغلر نینگ اوته دید و فراست بیلن جهازلنگنی حقیده مراق ایله حکایه قیلهدی.
نقل قیلیشیچه، سرای مُلک خانم کونلردن بیر کون اوز جمغرمهسی حسابیگه، ثواب‌لیک اوچون خدا یولیده بیر مدرسه بناء قیلدیریشگه، حیات اورتاقی امیر تیمور دن اجازت سوره‌یدی. حکمداردن رخصت بولگچ، آتهسی قازانخان تمانیدن ساوغه قیلینگن، بیر جفت الماس بلداغینی ساتووگه قوییب، بو مبلغنی مدرسه قوریشیگه صرفلهیدی.
سرای مُلک خانم مدرسه قوریلیشی جریانیده قوریلیش میدانی‌گه تیز- تیز کیلیب ایش باشقروچیلرگه اوز فکرینی بیلدیره‌دی. مدرسه قوریلیشی نهایهسیگه ایتهیاتگنده هم سرای مُلک خانم عادتی بوییچه، اوز کنیزلری بیلن قوریلیش میدانی‌گه کیلیب، اُستا باشی گه بناء نینگ کم- کاستلری حقیده کورستمهلر بیره‌دی. اُستا باشی سرای مُلک خانم نینگ یوزینی کورمهگن بولسه- ده، او نینگ جاذبهلی سوز آهنگ‌لریدن عاقله و اوتکیر ذهن‌لی عیال ایکنلیگی‌گه ایمانی کامل بولهدی. ملکه کیتگچ، اُستا باشی ملکه بیلن بولگن بیر نفسلیک ملاقات‌دن آلگن تأثراتینی ایچیگه سیغدیره‌آلمهی، حسیاتی غلبه قیلیب، اطرافیده‌گی اُستالرگه:
«یا پیر ای! عیال ذاتی هم شونچهلیک دانا و عاقله بولهدی می؟ خانم حقیده شو کونگهچه ایشیتگن برچه تعریف- توصیفلر نینگ همهسی توغری ایکن. قهنی ایندی، همه عیاللر شونده‌ی نفاست‌گه ایگه بولسه ایدی.» دیب، چقور اوف تارتهدی. اُستا باشی نینگ بی‌غبار سوزلری تیز اره‌ده قوریلیشده‌گی برچه کارفرمان، اُستا و مردِکارلر اره‌سیده ترقهلهدی. بیر- ایکّی کون اوتگچ، میش- میشلر سرای مُلک خانم قولاغیگه ایتیب باره‌دی. اُستا باشی اوزی نینگ بی‌ملاحظه لیگی‌دن اوکینیب، سویهک‌سیز تیل نینگ جرائتی دن نالیب تورگن بیر وقتده، سرای مُلک خانم نینگ خاص کنیزلریدن بیری قولیده‌گی رومالگه اوره‌لگن لَگنچهنی اُستا باشی گه اوزه‌ترکن: «خانم اوشبو تُخملرنی سیزگه ییبارمیش لر. تا کی مذکور ییتی خیل رنگ‌گه بویهلگن ییتی دانه تُخمنی تناول ایلَهب، اولر نینگ مزه‌سی بیر خیل می، یا خودّی هر بیری نینگ مزه‌سی علیحده می؟ اوشبونی فرقلهب بیرگهیسیز. جوابنی ایرتهگه قیام پیتیده ایشیتور میز.» دیب قایتیب کیتهدی.
اُستا باشی رومالنی آچیب، ییتی خیل رنگده‌گی تُخمنی اوز کوزی بیلن کورگچ، خانم نیمهگه شمه قیلهیاتگنینی توشونیب، چقور اضطراب‌گه توشهدی. شو کونلرده صاحبقران امیر تیمور نوبتده‌گی اوروشدن قایتیب کیلهیاتگنی، بوگون- ایرته سمرقندگه ایتیب کیلیشی حقیده آوازه لر ترقهلهدی. اُستا باشی نینگ کوز- اونگی قارانغولهشیب، قولی ایشگه بارمهیدی.
«میش- میشلر باشیمگه بلا بولدی. اه دیمهی، صاحبقران ایتیب کیلسه، مینی ساغ قویمهیدی، جزاگه مستحق قیلماغی مقرر دیر. نی چاره، تقدیری ازلده بیتیلغان ارکانده، اما چیقمهگن جاندن، اُمید دیگنلر مشایخلر. بو ییردن قاچماق چاره‌سینی ایزلهماق درکار. در واقع، قاچیب هم قهییرگه باره‌من!؟ پستگه هم توشیب بولمهیدور، درحال توتیب زندان‌گه سالورلر، نی قیلماق کیره‌ک؟» دیب آغیر اویگه قالهدی.
اُستا باشی اویلهب- اویلهب آخری بیر قرارگه کیلگچ، شاگردینی یانیگه چَقریب، اونی اوز ریجهسیدن واقف قیلهدی. او اوزیگه ایکّیته قنات باغلهب، گنبذ اوستیدن سکره‌یدی. قنات یاردمیده شهر چیتیده‌گی بیر ییلاوگه شونقیدی. اما، قونیش گه اولگورمهیاق باشی ییرگه قده‌لیب، عالمدن اوتهدی. بو منظره‌نی کوزه‌تیب تورگن شاگرد: «استاذیم اندک خطاگه یول قوییبدیلر، قنات بیلن بیرگه- دُم هم باغلهماق لازم ایردی.» دیب، اوزیگه قنات و دُم باغلهب، گنبذ اوستیدن پرواز قیلهدی. واقعاً شاگرد دُم یاردمیده صحت-سلامت اوچیب، ییرگه قونیب و کوزدن غایب بولگن. شوندن بویان خلق اره‌سیده «اُستادیدن- شاگردی اوستون» دیگن مقال قالگن دییشهدی.
سرای مُلک خانم قوردیرگن مدرسه اون تورتینچی عصر آخری و اون بیشینچی عصر باشلریده سمرقندده‌گی مدرسهلر اره‌سیده اولکن‌لیگی جهتدن اجره‌لیب تورگن. مدرسه‌گه زمانهسی نینگ یتوک مُدّرسلری تعین‌له‌نیب، اولر طالبِ علملرگه دینی و دنیوی علملردن درس بیرگن‌لر. سرای مُلک خانم مدرسه طالبِ علملرنینگ احوالیدن تیز- تیز خبر آلیب، اولرگه حامی‌لیک قیلیب تورردی. روایتلرگه کوره، سرای مُلک خانم اوز عادتی‌چه، قاش قاره‌یگچ، اوزی نینگ یقین کنیزلری بیلن کییم‌لرینی اوزگرتریب، مدسه تمان یول آله‌دی. نیگه‌کی، سرای مُلک خانم مدرسه طالبِ علملرنینگ احوالی روحیه‌سی، کیم قنده‌ی تیریکچی‌لیک اوتکزه‌یاتگنی، تونده قنده‌ی ایش بیلن مشغول ایکن‌لیکلرینی تیکشیریب تورر ایدی. بیر کیچه خانم مدرسه‌گه اِیتیب کیلگنده حُجره‌لرنینگ دییرلیک برچه‌سیده چراغ اوچگن، طالبِ علملر تون اوقوشیده اویقوگه چومگن ایدیلر. فقط بیر گینه حُجره‌ده شمع یانیب، ایچکریدن تاوش ایشیتیلردی. سرای مُلک خانم کنیزلرینی مدرسه حویلی‌سیده قالدیریب، اوزی آهسته یوریب، حُجره ایشیگی یانیده ایچکریگه قولاق ساله‌دی. طالبِ علملردن بیری ایکّینچی‌سیگه دیدی:
- قَهنی، ایتینگچه برادر عزیز! حاضر کونگلینگیز نیمه ایسته‌یابدی؟
- اه برادر نیمه بولردی، قوی گوشتی و قوی یاغیده دمله‌نگن بیر لَگن سریغ یاغ پلو بولسه، بیله‌ککه پخته باغلهب، بیر توییب اییردیک- ده، دییه جواب بیرگچ، شریکی‌دن سوره‌یدی: خوش جوره جان، اوزینگیزنی کونگلینگیز نیمه ایسته‌یابدی؟
- اه برادر! کونگلیمده تماماً باشقه‌چه آرزو. اوشبو مدرسه صاحبه‌سی سرای مُلک خانم دنیاده تینگی یوق گوزه‌ل دیب ایشیتگن‌من. قنه ایندی علاجی بولسه، شو خانم بیلن بیرکیچه صحبت‌لش‌سم- دیب جواب بیردی بیرینچی طالبِ علم.
شریکی‌دن بونده‌ی قـَلتیس سوزنی ایشیتگن جوره‌سی: اه، آوازینگیزنی اوچیرینگ برادر! نیمه دییه‌یاتگنینگیزنی بیله‌سیز می؟ تغین بیر فلاکتنی باشله‌منگ، دیب اونگه دشنام بیردی. سوز شو ییرده ایتگنده سرای مُلک خانم حُجره ایشیگیدن اوزاقله‌شیب، کنیزلری بیلن سرایگه قایته‌دی.
ایرته‌سی کون پیشین‌دن اوتگچ، ندیملردن اوچ- تورتته‌سیگه مدرسه‌گه باریب برچه طالبِ علملرنی سرایگه آلیب کیلیشلرینی بویوردی. طالبِ علملر بو ناگهانی تکلیف (دعوت) دن هیجانده، ندیملر قورشاویده سرایگه کیلدی‌لر. فقط ایکّی طالبِ علم بو تکلیف‌دن شُبهه‌له‌نر و تونده‌گی قـَلتیس آرزونینگ قربانی بولیش دهشتی‌دن قلتیرردی. برچه طالبِ علملرنی کتته مهمانخانه‌گه کریتیب، ضیافت بیره‌دیلر. ضیافت آخریده قوی گوشتی و قوی یاغیده تیارلنگن سریغ یاغ پلو تارتیله‌دی. شوندن سونگ مهمانخانه‌گه کنیزلر قورشاویده، یوزیگه پرده تارتگن حالده سرای مُلک خانم کیریب کیله‌دی و مخصوص اوریندیققه اولتیرگچ، طالبِ علملر اره‌سیدن تونگی صحبتداشلرنی تانیب اوز حضوریگه چارله‌یدی و:
- خوش، ملا ییگیت‌لر! بیله‌ککه پخته باغلهب، اییه‌دیگن پلو بولیبدی می؟ دیدی.
هلیگچه قورقودن قلتیره‌ب تورگن ایکّی طالبِ علم درحال تـِز چوکیب:
- قُلوق خان آییم! تعارفدن زیاده پلو بولیبدور، مدحیگه تیل عاجزلیک قیله‌دور. دییه تعظیم قیلیبدورلر.
سرای مُلک خانم بیرینچی طالبِ علمگه یوزلنرکن:
ایندی سیزنینگ آرزوینگیزگه کیلسه‌ک، کوریب تورگنینگیزدیک، مین صاحبقران نینگ نکاح‌لریده‌من، بنابرین سیز بیرلن، صحبت قورماغیم ممکن ایمس. بناً اوزیم نینگ کنیزلریمدن بیرینی سیزگه نکاح‌لب بیرور من، راضی می دورسیز؟ دیدی.
هلیگچه تیل کلمه‌گه کیلمه‌ی، حس- هوشینی یوقاتگن طالبِ علم، درحال اوزینی خانم آیاغی‌گه تشلهب:
- عـُذر، عفو ایتسونلر خان آییم! بو بی‌ادب قـُل‌لری نینگ گناهیدن اوتسونلر. دیب، التجاء قیلهدی.
شو اثناده سرای مُلک خانم نینگ اشاره‌سی بیلن مهمانخانه‌گه قاضی و امام کیریب کیله‌دی و برچه طالبِ علملر گواه‌لیگیده کنیزلردن بیرینی هلیگی طالبِ علمگه نکاح‌لب قویه‌دیلر.
افسوس‌کی، سرای مُلک خانم مدرسه‌سی اوزاق تورمه‌دی. روایتگه کوره، اون بیشینچی عصر آخریده بخارا امیری عبدالله‌خان نینگ تیموری‌لرگه خصومت طفیلی، مخصوص فرمان بیلن مدرسه‌نی بوزدیریب تشله‌دی. فقط مدرسه یانیگه قوریلگن مقبره‌گینه سقله‌نیب قالگن. مقبره‌نینگ آلد تمانی رنگ- برنگ کاشینلر بیلن بیزه‌تیلدی. مقبره نینگ ایچکی قیسمیده‌گی بیزه‌کلرگه یشیل، قیزیل و قاره بویاقلر بیلن جلا بیریلدی. دیوارلرگه یولدوز شکلیده کوک نقشلر ایشله‌نیب، کاشینلی اشیاءلر بیلن اوره‌لدی. مقبره محوطه‌سیگه تشقریدن مخصوص ایشیک آرقه‌لی کیریله‌دی. دیوارلری خیلمه- خیل کاشینلر بیلن بیزه‌تیلگن بولیب، احاطه ایچیده تاش تابوت قویلگن.
سمرقندده مشهور بی‌بی خانم مسجد جامع‌سی بار. بو مسجدنی امیر تیمور هندوستان اوروشدن قایتیب کیلگچ، میلادی 1399-1404 ییللر مابینیده اوزی نینگ اولوغ بیکه‌سی سرای مُلک خانم گه اته‌ب قوردیرگن. بنابرین، بو «بی‌بی خانم» مسجدی جامع نامی بیلن مشهور بولگن. مسجد جامع اورته آسیاده‌گی آبده‌لر نینگ اینگ ییریگی سنه‌له‌دی. او نینگ حویلی‌سی نینگ صحنی (76×63.8) متر، یعنی 4850 متر مربع بولیب، اطرافی رواق و پیشتاقلر بیلن اوره‌لگن. مسجد نینگ عمومی صحنی ایسه (167×109) متر، یعنی 18200 متر مربع دیر.
دور اوتیشی مابینیده بی‌بی خانم مسجدی زلزله‌لر تأثیریده انچه بوزیلیب، ویرانه‌گه ایله‌ندی. حاضرگی کونده بی‌بی خانم مسجدی بیر- بیری بیلن باغله‌نمه‌گن آلتی بوله‌ک دن عبارت بولیب، حویلی‌نی یوقاری قیسمیده محراب‌لی بلند پیشتاقلی بناء، پایگکده مسجد نینگ ایکّی‌گه اجره‌لگن پیشتاقی همده شمال‌غربی قیسمیده یککه حالده سقله‌نیب قالگن مناره. اوز دوریده مذکور بوله‌کلر اوچ قطار آق مرمر اوستون‌لی، یینگیل رواق‌لی پیش ایوانلر بیلن بیر- بیریگه بیرله‌شتیریب، اولر نینگ اوستیده 400 تورت یوزته گنبذچه‌لر بولگن. اوستونلر نینگ جمعِ 480 تورت یوز سکسنته بولیب، آره‌لیگی 3.5 اوچ یریم متر، آستکی قیسمی مخصوص تک کرسی‌لی، اورته قیسمی اویمه نقش کار، یوقاری قیسمی رنگ‌لی کاشینلر بیلن قـُبه شکلیده ایشله‌نگن. حویلی اورته‌سیگه مرمر تاشدن اولکن لوح- قرآن قوییب اوقیله‌دیگن مخصوص کـُرسی قویلگن. او اوّللری بناء ایچیده بولیب، 1875 ییلیده گنبذ نینگ قوللش خوفی توغیلگنده، حویلی اورته‌سیگه چیقه‌ریب قویلدی.
مذکور لوح اولوغ بیک میرزا کوره‌گانی نینگ فرمانی بیلن یسه‌لگن. لوح‌گه «سلطان اعظم، عالی همت‌لی خاقان، دین- دیانت حامی‌سی، حنفیه مذهبی نینگ پاسبانی، اصل‌زاده سلطان ابن سلطان امیرالمومنین اولوغ بیک کوره‌گان» دیب یازیلگن.
بی‌بی خانم مسجدیگه کیره‌ویریشده‌گی کتته پیشتاق نینگ اوستکی قیسمی 1897 نچی میلادی ییلگی زلزله‌ده قوللب توشگن. پیشتاق نینگ ایچکی قیسمیده کیچیکراق ایکّینچی رواق و اونینگ اویمه مرمر حاشیه‌لی دروازه‌سی هم بولگن. دروازه اوستیگه اورنه‌تیلگن لوحه‌ده مسجد نینگ قوریلگن ییلی و امیر تیمور نینگ شجره‌سی بیتیلگن. مسجد نینگ «هفت جوش» (ییتی خیل میتال قاتیشمه‌سیدن) یسه‌لگن قوش طبقه‌لی دروازه‌سی بولگن، بو دروازه کیینچه‌لیک یوقالیب کیتگن.
بی‌بی خانم مسجدی عینی دور ده ویرانه حالده بولسه- ده، سحرآشام بیزه‌کلرنینگ اوته نفیس‌لیگی کیشی دقّتینی اوزیگه جلب ایته‌دی. رنگ- برنگ شکل و نقشلر، اوشه دور اُستالری نینگ نازک دید و یوکسک مهارتی‌دن دلالت بیریب توره‌دی. میلادی 1405 ییلی 8 فبروریده صاحبقران امیر تیمور اوتراده وفات قیلگچ، سمرقند تختی‌گه اونینگ نبیره‌سی خلیل سلطان میرزا (1384-1411) اوتیردی. ابن عربشاه نینگ بیرگن معلوماتی‌گه کوره، خلیل سلطان میرزا نینگ خاتینی شاد مُلک بیگم 1408 ییلده، سرای مُلک خانم نی زهرلب اولدیرگن. سرای مُلک خانم نینگ جسدینی اوزی قوردیرگن مدرسه‌سی یانیده‌گی مقبره‌گه «تاش تابوت» گه سالیب، مومیالنیب دفن قیلینگن.
میلادی 1941 نچی ییل جون آیی‌ده گوری امیر مقبره‌سیده ابدی اویقوگه کینگن امیر تیمور، شاهرُخ میرزا، محمد سلطان میرزا و اولوغ بیگ میرزا نینگ قبرلری آچیب تیکشیریله‌دی. سرای مُلک خانم قبری هم آچیلیب، جسدنی تیکشیریش مقصدیده تاشکینت‌گه آلیب کیلیشگن، کیینچه‌لیک ینه سمرقندگه آلیب باریب قوییلگن.
صاحبقران امیر تیمور، سرای مُلک خانم دن فرزند کورمهگن. اما، صاحبقران اوز اوغلی شاهرُخ میرزا، سیویکلی نبیره‌لری محمد سلطان میرزا، خلیل سلطان میرزا، اولوغ بیک میرزا و باشقه میرزا لری بی‌واسطه ذکا سرای مُلک خانم تربیه‌سیگه تاپشیرگن ایدی.
تورغون فیضی‌وف، «تیموری ملکهلر» کتابیدن. لاتین‌دن، عرب الفباسیگه اوگیرگن: الماس بیانی
سرای مُلک خانم، مسجدی نینگ کاشینلی نقش و نگارلری
سرای مُلک خانم (بی بی خانم) مسجدی، سمرقند شریف
هـدف مـا منسجم ساختن روشنفـكـران، فرهنگيان و بالخصوص جوانان با استعداد و مردم با احساس افغانستان در زيـر يك سقـف واحد به خاطـر بـلـند بردن سطـح دانـش و رشـد فـرهـنـگ غـنامـنـد كـشور ميباشد.