تاریخ گواهلیک بیریشیچه احمد خان ابدالی تمانیدن میلادی (1747) ییل افغانستان دیب اته لگن قدیمگی خراسان اینگ قدیم زمانلردن باشلب تورک و فارس خلقلری نی آنه وطنی سنه لیب، ایریم تاریخی دور لرده اوشبو اوتراق اهالیگه منسوب تورلی قوم و اورورغلر، انه شو ییرلرده حاکمیت قیلیب کیلگن لر.

هندوستانده تورکی سلاله لردن سنه لگچ ِ« بابری لر» همده بخارا ده گی امیر سیدعالم، بلخده گی «هشتر خانی لر» و میمنه مستقل امیر لیگی نینگ سونگی خانی، امیر دلاور خان (1884ـ1889) حاکمیتی تونتریلیشی بیلن تورکی سلاله لرنینگ حاکمیتی، شمالی و جنوبی تورکستانده اوز پایانیگه ییتدی. اوشبو حاکمیتلرنی تونتریلیشی گه سبب بیریاقدن اوشه امیر و امیر زاده لرنینگ تاج و تخت ایگله ش اوچون اوز ارا ایچکی نزاع و توقنه شوو لری بولگنده، ینه بیر یاقدن جهان اقتصادیات و سیاستی میدانیگه ینگی استعماری کوچلرنی شکلله نیشی سبب بولدی. اوشبو سیاست جهان مقایسیده ساویتیلر و انگلیسلر نینگ سیاسی اتحادی نتیجه سیده یوزه گه کیلیب، کیین میلادی (1888) امیر عبدالرحمن واسطه سیده بلخ و میمنه مستقل خانلیکلرینی آغدیریلیشی بیلن دوام تاپدی.

شوییلدن کیین تاریخده تورکستان دیب اته لگن شمالی حدود ساویتلر واسطه سیده (اوزبیکستان، تاجیکستان، تورکمنستان، قیرغیزستان، قزاقستان) دیگن کیچیک قسملرگه پرچه له نیب، کیین افغانستان ساحه سیده جایلشگن جنوبی تورکستان نینگ نامی «شمال» یاکه «شمالی افغانستان» گه آلماشتیریلیب، اوییرده گی اوتراق اهالی قتل عام و سورگون ایتیلیب، اولر اورنیگه مینگلب پشتون عایله لر سوولیک زراعتی منطقه لر، همده شمالده گی اورته آسیا جمهوریتلری چیگره لریده جایلشتیریلدی.

اوشبو استبدادی سیاست امیر امان الله حاکمیت دوریده (1919ـ 1929) ایکّی «نظامنامه» صادر ایتیلیشی بیلن دوام تاپدی. اوشبو نظامنامه لر طفیلی مملکت نی کتته بیر قسمینی تشکیل بیرگن اوزبیک خلقی یاساققه تارتیلیب، اوشبو خلق یشه گن جایلر، اوز اصلی اهالیسی اوچون «قتته غان» (قطغن)، [اصلده اوشه ییرنینگ اوتراق اهالی سی اوچون توریش ممنوع ایتیلگن) یورتلرگه ایلندی.

ظاهر شاه حاکمیتی دوریده (میلادی 1933ـ 1972) اولکه نی پشتونیزه قیلیش سیاستی ینگی بیر سیاسی دستور صفتیده عملگه آشه ویردی. اوشبو سیاست بیرینچی دن «انجمن پشتو تولنه» توزه لیشی بیلن رسماً ایش باشله سه هم، سونگره اولکه ده غیر پشتون اهالیگه قرشی مدنی- فرهنگی ساحه لرده ضربه اوریش نیتیده دولت رسمی لری تمانیدن عملی ایش و کوره ش لرنی مرکزی گه ایله ندی. نتیجه ده تورک تیللرینی دولتی اداره و مکتبلردن هیده ش و اوشبو تیللرده سوز لاووچی ضیالی لرنینگ دولتی و نظامی مقام و منصبلردن چیت لنتیریش و اوشبو سیاست بیلن قرشی چیققن لرنی قماققه سالیب، آغیر شکنجه لر آستیده اولدیریش بیلن اوز اوجیگه ییتدی. شو دورده پشتو تیلینی بیرینچی حاکم تیل قیلیش اوچون مکتب کتابلری ودولتی دفتر ودیوانلر بوتونله ی پشتولشتیریلیب ، دولت مامورلری زوردن پشتو کورسلرینی اوقیش گه مجبور ایتیلر ایدیلر.، اوشبو کورسلرده حاضر بولمه گن یاکه بیتیرمه گنلر اوز دولتی وظیفه لرینی قولدن بیریب یاکه معاش و آیلیک لری تارتیلیب آلیش بیلن مجازات بولر ایدیلر.

 

میمنه شهری، سیف الملوک زیارتی (نیدیرمایر صورتگه آلگن، میلادی 1916 نچی ییل)

شونینگدیک اوز ملی کییم لرینی کییب، قدیمگی عرف- عادتلرنی دوام ایتتیرگن اهالیگه نسبتاً حقارت و اهانتلر روا ایتیلر ایدی. مکتب درسی کتابلرده تورکی پادشاهلرگه عاید فصل لرنی چیقاریب تشله ش، تورکی سلاله لرگه منسوب مدنی- تاریخی یادگارلیکلرنی بوزیب، ویرانه گه ایله نتیریش، ایسکی مدنی یادگارلیکلر و قبر تاشلرنی نابود ایتیش، نادر قولیازمه نسخه لرنی قیته- قیته شمالی ولایتلردن ییغیب اوت بیریش یاکه قیمت بهالر بیلن تشقی مملکتلر موزیملریده ساتیش، تورکی خلقلر ضیالی و نفوذلی ملی شخصیتلری اوچون ایریم سیاسی و اجتماعی توسیقلر یره تیش، همده اولکه سطحیده بولگن تورلی منطقه لرنی اصلی آتینی آلماشتیریب، اورنیگه پشتو آت قوییش سیاسی حاکمیت نی عادی سیاستی گه ایله نیب کیتدی. اوشبو فاشیستیک عمللر بیر یاقدن ظاهرشاه تامانیدن تصدیقلنسه، ینه بیر یاقدن اشدی طرزده اونینگ عمکی سی بولگچ متعصب، مستبد و قرانیت محمد گل مهمند واسطه سیده جنوبی تورکستان (افغانستان شمال ولایتلری) حدودیده عملگه آشیریلدیٍ اوشبو مستبد و بدنیت کیمسه شمسی هجری 1312 ییلدن باشلب 1330 ییلگچه بلخ، سمنگان، شبرغان و میمنه شهر ولایتلریده، انه شو تاریخی شهرلرنینگ ایسکی جغرافیایی-اتنیکی قیافه سینی بوزیب، بوتونله ی اوزگرتیردی، او، انه شو ییللر آقیمیده شمال ولایتلری تنظیمیه رییسی همده ایچکی ایشلر وزیری (داخله وزیری) لوازمیده مقرر بولگنیدن کیین کتته بوزغینچیلیکلرگه قول اوردی.

بیز اوشبو مقاله آرقه لی اوز اصل آتینی یوقاتیب، اورنیگه جعل قیلینیب قوییلگن بیر خیل منطقه لر اسمینی کورسه تیش بیلن سوزیمیزنی یکونله یمیز.

·         ایرو تام (حیرتان) بلخ.

·         بوینی قره (شولگر) بلخ.

·         آی بیک (ایبک) سمنگان.

·         تاش قورغان (خلم) سمنگان.

·         بیش بولاق (پنزه شینه) جلال آباد.

·         قوش گنبذ (خوش گنبد) جلال آباد.

·         جلال آباد (ترون شار) جلال آباد.

·         اله سای (آله سای) کابل.

·         قلعه قابل بیگ (قابل بای) کابل.

·         قلعه فاضل بیگ (فاضل بای) کابل.

·         قلعه مراد بیک (مراد خانی) کابل.

·         سه اولنگ (سالنگ) پروان.

·         یکه اولنگ (یکاولنگ) پروان.

·         سبزوار (شین دند) فراه.

·         قرا تیپه (تور غندی) هرات.

·         فوشنج- پوشنگ (زنده جان) هرات.

·         شینگلی (شین کلی) فاریاب.

·         تورت خیل (تور خیل) فاریاب.

·         خان چارباغی (خان چار باغ) اندخوی.

·         آلتی خواجه عزیزان (اصحاب کهف) فاریاب.

·         چاونی بیرون (پشتونکوت) فاریاب.

·         کتته خوارزم (کلته خروس) قیصار.

·         دره آغزی (دهن دره) فاریاب.

·         تخته پل (افغانکوت) میمنه.

·         کتته تاش (غنده سنگ) فاریاب.

·         اونچه ارلات (اون جلاد) فاریاب.

·         شیش تیپه (شش تپه) فاریاب.

·         غور تیپه (غار تپه) فاریاب.

·         باییم اوغلی (بایمغلی) فاریاب.

·         بای قیزی (بادغیسی) فاریاب.

·         آته خوان خواجه (عطا خان خواجه) فاریاب.

·         تورت کول (تور گل) فاریاب.

·         اله تیاق (طاهریان) فاریاب.

·         تیک تاش (دین تاج) فاریاب.

·         کوندوز (قندوز) کندوز.

·         قیزیل قلعه (شیرخان بندر) کندوز.

·         چار باغ گلشن (شینکی) بلخ.

·         ینگی اریق (نوی کوت) بلخ.

·         هزاره چقیش (استولگی) بلخ.

·         یول بولدی (لیندی) بلخ.

·         قوش تیپه (منگولی) بلخ.

·         حصارک (اوغز) بلخ.

·         پلاس پوش (زوزان) بلخ.

·         چهل ستون (غندان) بلخ.

·         کوشک عبدل (بانده) بلخ.

·         قریه بهاوالدین (شپوله) بلخ.

·         باغ اوراق (حاجی کوت) بلخ.

·         قلعه چه (سپین کوت) بلخ.

·         دلبر جین (شلخی) بلخ.

·         رحمت آباد (چرگی‌) بلخ.

·         سمر قندیان (زرغون کوت) بلخ.

·         ایلمانی (وچه ونه) بلخ.

·         سلطان خواجه ولی (مروندی) بلخ.

·         آق تیپه (سپینکی) بلخ.

·         قورماچ قلعه (غور ماچ) بادغیس.

 یازووچی: الحاج محمد کاظم امینی