بولوت

       «... بو اولوغ امیر دین و دولت حامی سی، شریعت همده ملت نینگ پـُشت و پناهی دیر.» دولتشاه سمرقندی.

          «انینگ نظمی وصفیده تیل قوسیر و بیان عاجز تورور.» سلطان حسین بایقرا.

          «... تورکی تیلده هیچ کیم نوایی دیک کوپ و خوب شعر ایتمه گن همده نظم گوهرینی ساچمه گن ایدی.» نور الدین عبدالرحمن جامی، بهارستان دن.

          «اوندن اوّل و اوندن کیین هیچ کیم تورکی تیلده شعرنی اوندن کوپراق و اوندن یخشی راق یازالگن ایمس، او فارسی شعرنی هم کوپ یازگن.» محمد حیدر میرزا، تاریخ رشیدی دن.

          اون بیشینچی عصر جهان معنویاتی نینگ بویوک سیماسی نظام الدین میر علیشیر نوایی هجری (844) ییلی، رمضان آیی نینگ اون یتینچی کونی (1441 میلادی ییلی 9 فبروری) ده هرات ده توغیلگن. هرات شهری اون بیشینچی عصر بیرینچی یریمی ده صاحبقران امیر تیمور اساس سالگن اولوغ سلطنت نینگ ایکّینچی پایتختی، تیمور نینگ کینجه اوغلی شاهرُخ میرزا نینگ قول آستیده گی آباد منزل لردن بیری ایدی، علیشیر توغیلگن خاندان، تیموری لر سرایی گه ازلدن یقین یورتده معیّن نفوذ صاحبی ایدی.

          بولغوسی شاعر نینگ آته سی غیاث الدین محمد اوغلی نینگ تربیه سیگه جدّی اعتبار بیردی. علیشیر نینگ شعریتده گی ایلک اُستاذی تاغه سی میر سعید کابلی و محمد علی غریبی لر دیر. نوایی «مجالس النفایس» اثریده کابلی حقیده: «یخشی طبعی بار ایردی، تورکچه ده تیلی کوپراق ایردی...» دیسه، غریبی حقیده: «خوش محاوره (خوش صحبت) و خوش خـُلق و دردمند ییگیت ایردی. کوپراق سازلر نی یخشی چلّر ایردی. اونی و اصولی خوب ایردی. موسیقی علمیدن هم خبردار ایردی...» دیدی.

          میلادی 1447 نچی ییلده شاهرُخ وفات ایتگچ، تیموری شهزاده لر اورته سیده تاج و تخت دردی خروج قیلیب، یورتده قوزغلان باشلندی و غیاث الدین محمد خاندانی هم کوپ قطاری وطننی ترک ایتدی. یاش علیشیر اوچون تقدیر سیناولری باشلندی. شاهرُخ نینگ نیبره سی ابوالقاسم بابر 1452 نچی میلادی ییلده هرات تختی گه اوترگچ، علیشیر نینگ آته سی نی سبزوار گه حاکم ایتیب تعینله دی. لیکن اره دن کوپ اوتمی غیاث الدین کیچکینه دنیا دن کوز یومدی. بو پیتده علیشیر ایندی گینه اون ایکّی یاشگه قدم قویگن ایدی. ابوالقاسم بابر علیشیر و او نینگ مکتبداش دوستی حسین نی اوز تربیه سیگه آلدی، میلادی 1456 نچی ییلی ایسه اوزی بیلن مشهد گه آلیب کیتدی. کیینچه لیک حسین بایقرا سپاهی لیک یولینی تنله دی، علیشیر ایسه زمانه نینگ «ملک الکلامی» مولانا لطفی تحسینی و حیرتی گه سزاوار بولگن استعداد ایگه سی بولیب ایتیشدی. «فقیر نینگ نظم لری خراسان ده شهرت توتیب ایردی»، دیب یازه دی نوایی (58-1455) ییللر حقیده.

          تقدیر علیشیر نوایی نی زمانه نینگ اولوغ و شرفلی کیشی لرگه یقین قیلدی، استاذ مربی لیک ایتووچی ذاتلر بیلن آشنا ایتدی. میلادی (68-1466) ییللر علیشیر نینگ عمری اساساً سمرقند ده کیچدی. سلطان حسین بایقرا هرات نی ایگه له گنده، علیشیر نوایی 28 یاشلی مکمل بیلیملر ایگه سی، یورتگه تانیلگن شاعر و تجربه لی دولت اربابی درجه سیگه ایتیشگن ایدی.

          میلادی 1469 نچی ییلی ده سلطان حسین التماسی گه کوره علیشیر نوایی سمرقند دن هرات ده قایته دی و رمضان هیتی مناسبتی بیلن دوستی شرفی گه بیتیلگن «هلالیه» قصیده سی نی اونگه تقدیم ایته دی. حسین بایقرا علیشیر نی مـُهردار قیلیب تعینله یدی و شو پیتدن شاعر نینگ ایل خذمتی ده گی فعال جد و جهد باشله نه دی. کوپ اوتمی نوایی مـُهردارلیکنی اوزی نینگ یقین دوستی و فکرداشی، شاعر امیر شیخم سهیلی گه تاپشیره دی. «بو نازک طبع و ذکا امیر 20 ییلدن آرتیق، بایقرا نینگ ملازمی بولدی.» لیکن بایقرا دوستی نینگ ناراضی لیگی گه هم قره مه ی، میلادی 1472 نچی ییل فبروری سیده اونی وزیر لوازیمیگه تعینله یدی و «امیر کبیر» (اولوغ امیر) عنوانینی بیره دی. بو لوازیمده نوایی ایل- اولوس منفعتی، شهر و مملکت آبادانچیلیگی، مدنیت رونقی، عدالت طنطنه سی اوچون فایده لنه دیکی، بولر نینگ برچه سی پیراورد نتیجه سیده سلطان حسین دولتی نینگ برقرارلیگی و نفوذینی تأمینله یدی.

          هرات بو دور ده نهایتده کورکمله شدی، خلق تورموشی یخشیله ندی، شعریت نفیس صنعتلری رواج آلدی. طلبه لر اوچون «اخلاصیه» مدرسه سی، درویش لر اوچون «خلاصیه» خانقاهی، بیمارلر اوچون «شفایه» شفاخانه سی، مسجد جامع یانیگه قاری خانه (دارالحفاظ) قوریلدی. اولوغ امیر نینگ کتـُب خانه سیده 70 دن آرتیق خطاط و مصّورلر قولیازمه لرنی آققه کوچیریش، اولرنی بدیعی بیزه ش بیلن بند ایدی لر. هرات ده ینه «نظامیه»، مرو ده «خسرویه» و باشقه مدرسه بنا ایتیلدی.

          نوایی مدرسه، شفاخانه لر قوردیریب قویه قالمسدن، اولرنی کیره کلی درجه ده جهازله ش، اوز-اوزی نی تأمینلش اوچون وقف ییرلر اجره تیب بیریش، مـُدرسلر، طبیب لر و باشقه خادملر بیلن تأمینلش، اولر گه آیلیک معاش، آذوقه، کییم- باش بیلگی لشگچه، طلبه لر نفقه سی و کتابلریگچه، برچه- برچه سینی مکمل باشقریب، تشکیل ایتیب بیرر ایدی و اوزی دایما خبر آلیب، نظارت قیلیب توریشینی هم اونوتمس ایدی. بنا لر قوریلیشی تاریخی بیلن بیواسطه شغلله نر، اُستا و شاگردلر محنتی دن باخبر بولیب تورر دی. شاعر اوز حضوریگه تیز- تیز شعر، علم و صنعت اهلی نی چارله ب، معرفی صحبتلر اوییشتریب تورر، یاش استعدادلر نی تربیت قیلیب، اولر گه شرایط یره تردی. خواند میر، بهزاد، واصفی و اونله ب اوشبو تربیت گه نایل بولگن استعداد ایگه لری جمله سیدن دیر.

          شو دور ایچیده علیشیر نوایی اوز قولی بیلن بیرینچی دیوانی «بدایع البدایه» (بدیعی لیک ابتدا سی) نی توزدی. بو دیوان گه او نینگ یاشلیک و ییگیت لیک پیتلریده یازگن 800 دن آرتیق شعر لر جمع لنگن بولیب، شاعر ایجادی کمالاتی نینگ بیرینچی باسقیچینی عکس ایتیره دی.

          علیشیر نوایی گه بغیشله نگن تاریخی و علمی اثر لرده به تفصیل توصیف قیلینیشی چه، میلادی (81-1469) نچی ییللر علیشیر نوایی نینگ جتماعی حیات و آبادانچیلیک باره سیده گی اینگ فعال خذمت کورستگن ییللری بولگن. شاعر 1481 نچی ییلی «وقفیه» اثرینی یازیب، اونده اوزی نینگ بنا کارلیک و خیریه ایشلریگه ایکن حساب، اوز- اوزیگه حساب بیرگن.

          نوایی دهقانچیلیک ایشلرینی یولگه قوییب، جوده یخشی نتیجه لر گه ایریشگن. تاریخچی لر نینگ یازیشیچه، نوایی نینگ بیر کونلیگ درآمدی 18 مینگ شاهرُخی دینار مقداریده ایدی. اولوغ امیر بو درآمد نینگ کوپ قسمینی خیرلی ایشلرگه صرف قیلگن. تاریخچی خواند میر نوایی قورگن 52 رباط، 20 حوض، 16 کوپریک، بیر قنچه توغون، اریق، حمام، مسجد- مدسه لر نی ایسله یدی. نوایی تورلی ساحه عالملریگه حمایه لیک قیلیب، اونله ب علمی رساله لر بیتیلیشی گه بیواسطه سببچی بولگن.

          میلادی 1483 نچی ییلدن علیشیر نوایی اوزی نینگ بویوک «خمسه» اثرینی یازیش گه کیریشدی و اونی اوچ ییل ده توگله دی. بیش داستان نی اوز ایچیگه آلگن بو اولکن بدیعی قاموس 50 مینگ مصرع دن آرتیق بولیب، نوایی نینگ برچه شعری میراثینی دییرلی یرمینی تشکیل قیله دی. «خمسه» علیشیر نوایی ایجادی نینگ قلبی دیر.

          فارس تیلیده گی بیرینچی خمسه بویوک شاعر نظامی گنجوی (1209-1141) تمانیدن یره تیلدی.شاعر هیچ بیر اورینده اوزی نینگ «خمسه» یازگنلیگی نی قید ایتمه یدی. نظامی وفاتیدن یوز ییل اوتیب، هندوستان ده توغیلیب اوسگن فارسی زبان تورک اوغلانی خسرو دهلوی، نظامی «خمسه» سی گه بیرینچی بولیب تطبوع یازه دی و «خمسه چیلیک» عنعنه سی نی باشله ب بیره دی. دهلوی «خمسه» سی نظامی گه عجایب شرح و اونده گی مضمون لر نینگ ینگیچه تلقینی صفتیده اوزی نینگ هم، سلفی نینگ هم شهرتینی عالمگه یایدی. کیینگی (XIV-XV) نچی عصر لر منطقه معنویاتی «خمسه» عنعنه سی تأثیری ده رواج آدی، شاعر نینگ صلاحیتی و اقتداری هیچ بولمه گنیده «خمسه» نینگ بیر داستانیگه مناسب جواب یازه بیلیش بیلن اولچـَنه دیگن بولدی. بو جهان معنویاتی تاریخیده بی تکرار حادثه دیر. تورکی ادبیات ده قطب و حیدر خوارزمی لر باشله ب بیرگن «خمسه چیلیک» عنعنه سی اوزی نینگ کمالینی علیشیر نوایی ایجادی ده تاپدی.

          اسلام عقیده لریگه کوره بیر کیچه- کوندوز ده اوقیله دیگن بیش وقت نماز «الخمسة» دییله دی، دینیمیز نینگ بیش اوستونی (رُکنی) هم توحید (ایمان)، نماز، روزه، ذکات، حج اوزیگه خاص «خمسه» (بیشلیک) نی تشکیل ایته دی. دیمک، نظامی داستانلری نینگ «خمسه» تورکومی صفتیده تلقین ایتیلیشی، اونگه امیر خسرو و نوایی جنابلری بی جز ایمس. علیشیر نوایی «سد اسکندری» داستانی نینگ مقدمه قسمیده بو مسئله گه مخصوص تاخته لیب، «خمسه» نینگ هر بیر داستانی یازیلیشی نی کون نینگ معلوم وقتلریده اوقیله دیگن سحر، پیشین، عصر، شام و خـُفتن نمازلری بیلن قیاس ایته دی، همده «خمسه» نی بویوک تاغ چاقیسی گه کوتریلیش مابینیده بیش اورینده تاخته ب، نفس نی راستله ش اوچون بنا ایتیلگن بیش آرامگاه گه اوخشه ته دی.

          نوایی اوز «خمسه» سینی یره تیشگه 1483 نچی ییلده کیریشگن بولسه، او نینگ بیرینچی داستانی «حیرت الابرار» (یخشی کیشیلر نینگ حیرتله نیشی) نی اوشه ییلی یازیب توگتدی. میلادی 1484 نچی ییلیده «فرهاد و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «سبعۀ سیار» (ییتّی سیار)، 1485 نچی ییلده «سد اسکندری» داستانینی پایانیگه ایتکزدی. شاعر اوز «خمسه» سی گه کیریتیلگن داستانلر ده اوشه دور اوچون مهم بولگن معما لرنی قویدی، متفکر صفتیده ایلغار قره شلرنی ایلگری سوردی، اوزبیک تیلی نینگ قدرتی نی عالمگه نمایش ایتدی.

          نوایی نینگ تورکیچه «خمسه» سی نینگ یره تیلیشی اون بیشینچی عصر ده خراسان ایلی اوچون فوق العاده شادمانلیک و سعادت صفتیده قبول قیلیندی. دور نینگ ایککی قطبی معنویت پیری جامی و بویوک سلطان حسین بایقرا نینگ حیرتی و یوکسک اعترافی اوشبو حقیقت گه دلیل دیر.

          نوایی شو ییللر اره سیده ایکّینچی دیوانی «نوادر النهایه» (بی حد نادرلیکلر) نی توزیشگه کیریشدی. متفکر ادیب تاریخی حقیقت گه هم معیّن ایزچیلیکده اوز مناسبتی نی بیلدیریب اوتیشی نی انصاف یوزه سیدن لازم تاپدی و «زبدة التواریخ» (تاریخلر قیماغی) اثرینی یازیب توگتدی.

          میلادی 1487 نچی ییلی قیش ده نوایی استراباد حاکمی ایتیب تعینله ندی. باشقه بیک و امیر لر اوچون شرفلی حسابله نیشی جایز بولگن بو مرتبه امیر علیشیر نینگ نازک طبعیتی اوچون معیّن درجه ده حضورلی بولدی. اما حکمی واجب، امیر کبیر اولکه نینگ اساس بیر حدودینی محافظه و آباد قیلیش نهایتیده جونه ب کیتدی. استراباد نوایی نینگ ایککی ییل چمه سی حاکملیگی بو شهر اهلی اوچون سعادتلی، بایقرا سلطنتی اوچون خیرلی بولدی.

          بو اره ده بیرین- کیتین نوایی نینگ اینگ یقین استاذ و مصاحب لری حیاتدن کوز یومدی لر. میلادی 1488 نچی ییلی سید حسن اردیشیر، 1492 نچی ییلی عبدالرحمن جامی، 1493 نچی ییلی پهلوان محمد وفات ایتدی. نوایی استاذلری خاطره سیگه «حالاتی سید حسن اردیشیر»، «حالاتی پهلوان محمد»، «خمسة المتحرین» (بیش حیرت) اثرلرینی شو ییللر ایچیده یازیب توگلله دی. بو اثرلریده اوشه دور واقعیلیگی گه عاید قیمتلی معلوماتلر بیلن بیر گه نوایی یره تگن ینگی بدیعی عالم نینگ نظری اساس لریگه عاید بیر قطار دلیل و ملاحظه لر هم بیان ایتیلگن. شو ییللر ده ینه نوایی دور شهره سی خصوصیده «مجالس النفایس» و اسلام معنوایاتی نینگ بویوک سیمالری، خصوصاً تورک، فارس و هند مشایخ لری تاریخی گه عاید «نسایم المحبة» (محبت شبّاده سی) رساله لرینی یازدی. بو اثر لر نهایتده مهم منبع بولیب، اوشه دور معنویاتی نینگ جانلی سیمالریدن مینگ گه یقین کیشی لر حقیده قیمتلی معلوماتلرنی اوزیده جمع ایتگن. بوندن تشقری نه فقط تصّور عرفانی و ادبیاتی، بلکی اسلام دوری معنویاتی نینگ باشقه مهم جهت لری حقیده هم کوپلب نظری ملاحظه لر اوشبو اثر لر قتیدن جای آلگن بولیب، اولر نی مفصل تدقیق ایتیش ملی معنویاتیمیز نی خالص انگله ب ایتیش ده بو کونگی اولادلر اوچون بی نظیر منبع و اساس بولیب خذمت ایته دی.

          میلادی 1492 نچی ییلیده عروض علمیگه بغیشله نگن «میزان الاوزان» (وزن لر اولچاوی) رساله سی یازیلدی و شاعر اوز لیریک ایجادینی قایته تقسیمله ب، ینگی دیوانلر مجموعی «خزاین المعانی» (معنا لر خزینه سی) نی یره تیش ایشیگه از تهیدل کیریشدی. «چهار دیوان» نامی بیلن شهرت قازانگن بو بویوک مجموعه 45 مینگ مصرع گه یقین تورلی ژانرلرده گی کیچیک و اورته حجملی شعرلرنی اوزیده جمعله گن بولیب، «غزایب الصغر» (باله لیک عجایبات لری)، «نوادر الشباب» (ییگیت لیک دوری نادرلیکلری)، «بدایعه الوسط» (اورته یاش کشفیاتلری)، «فواید الکبار» (کیکسه لیکده گی فایده لی ملاحظه لر) ناملری بیلن اته لدی. بو تورت جلد ده 16 ژانر گه عاید 3000 دن آرتیق شعر بولیب، اولر ده 2600 غزل، 210 قطعه، 133 رباعی، 86 فرد، 52 معما و باشقه لر موجود. «خزاین المعانی» گه آلدینگی ایککی علیحده دیوانده گی شعرلر نینگ دییرلی برچه سی کیرگن بولیب، کیین یره تیلگن 1400 گه یقین ینگی اثرلر قوشیلگن.

          بو تورکی تیلی ده یازیلگن اثرلری، داستانلری، شعرلریدن تشقری نوایی فارس تیلیده هم 12 مینگ مصرع دن آرتیق شعر، معما ژانری حقیده «مفردات» رساله سینی، «ستّۀ ضرورییه»، «فصول اربعه» تورکوم فصه لرینی یازدی، «فانی» تخلصی بیلن علیحده دیوان توزدی. اوشبو اثرلر حقانی، امیر خسرو، سعیدی، حافظ، کمال خجندی، جامی کبی فارس ادبیاتی نینگ ممتاز نماینده لری بیلن ایجادی بحث ده توغیلگن بولیب، هم بدیعی افاده، هم مضمونی تیرانلیک ده سلفلر بیلن تینگ قدرت نمایش ایتدی.

          نوایی 1498 نچی ییلیده «لسان الطیر»، 1499 ییلیده «محاکمة اللغتین»، 1500 ییلی «محبوب القلوب» اثرینی یازدی. بو اوچ اثر بویوک شاعر متفکر ایجادی نینگ اوج نقطه لری ایدی. ادیب «محاکمة اللغتین» ده اوزی نینگ بوتون ایجادی یولینی سرحساب قیلیب، تورکی تیلیده گی شعریت نینگ قدرتی نی تأکیدله گن. اونده، جمله دن قوییده گی معلومات بار: «چون لسان الطیر الهامی بیله ترنـُم توزوپمن، قوش تیلی اشارتی بیله حقیقت اسرارینی مجاز صورتیده کورگیزیپمن.»

          علیشیر نوایی کودک لیک چاغلریدن تصوف شعریتی نینگ استاذی فرید الدین عطار یره تگن «منطق الطیر» اثری گه مهر قویگنی بیزگه معلوم. عمری نینگ آخریده اوشبو اثر گه تطبوع جواب یازر ایکن، اوزی نینگ شونگه چه یازگن برچه اثرلریگه فلسفی یکون یسه یدی. عطار اثری بارلیق نینگ یگانه ماهیتی حقیده، حق اسراری و انسان اچون اونی انگله ب یتیش امکان درجه سی حقیده ایدی، «لسان الطیر» مضمونی «منطق الطیر» گه ضد یا کی اونده گی فکرلر نینگ تکراری هم ایمس، بلکی ینگی تاریخی- معنوی باسقیچده گی شرحی، تلقینی دیر.

          عطار نینگ قوشلر تیلی دن یازیلگن داستانیده عرفانی اعتراض نهایتده جوشقین دیر. نوایی ایسه باسیق واقع بند تصویر گه اورغو بیره دی. قوش لر سرگذشتی ده و ایچکی حکایه لرده حیاتی لیک نی کوچه یتیره دی. بو بیجز ایمس. آخر گی خلاصه ده نوایی سلفیگه قره گنده آلغه کیته دی، مسئله محیطینی ترینراق حس قیله دی و بدیعی تصویرینی هم شونگه مناسب یره ته دی.

          نهایت نوایی آخر گی اثری «محبوب القلوب» (کونگیل لر نینگ سیوگنی) رساله سیده برچه سواللر گه ینه اوزی جواب بیرگن. بو اثر تام معناده اجتماعی، فلسفی و اخلاقی غیه لرگه تولیق بولیب، اون بیشینچی عصر ده موجود بولگن برچه اجتماعی طایفه لر محیطی مفصل آچیب بیریلگن، اجتماعی و اخلاقی حدیث لر نینگ اوز اره باغلیق لیگی، یخلیت لیگی ایشانرلی تأکیدلنگن. بو اثر تورلی آفریزم، مقال و متل لر گه بای بولیب، خلق اره سیده جوده کینگ ترقلگن.

          علیشیر نوایی اوزی و سلفلری نظامی، دهلوی، حافظ، عراقی و باشقه لر یره تگن مستقل بدیعی تفکر طرزینی «مجاز طریقی» دیب نامله دی و اونده حق اسراری «مجاز سیورتینده» عکس ایتیشینی تأکیدله گن. بو بارلیق نی اوزیگه خاص ادراک ایتیش طرزی نقشبندیه نینگ: «دل به یاری دست به کار» قاعده سیگه موافق بولیب، اونده عبرت، علم، عرفان و عمل بیر نقطه ده بیرله شر و ینگی دنیا گه کوز آچردی. توحید تعلیماتی و اعتقادینی ادراک ایتیش نینگ اینگ یوقاری باسقیچی بولگن بو دنیا قره ش تیزیمی «خمسه» و «لسان الطیر» اثر لریده، شاعر لیریکه سیده بدیعی انعکاسی نی تاپگن.

          میلادی 1500 نچی ییللرگه کیلیب شاعر نینگ حیات شرایطی قیینله شیب، ساغلیگی ضعیفله شیب قالسه- ده، ایجاد دن تاخته مه دی. میلادی 1501 ییلی نینگ باشیده نوایی کسللیک دن وفات ایتدی. بوتون هرات خلقی اوزی نینگ بویوک شاعری بیلن خیرله شیشگه چیقدی و ییتّی کون دوامیده ماتم توتدی.

          نوایی اوز ایجادی بیلن اوزبیک ادبیاتی نینگ سونگی رواجینی بیلگیله ب گینه قالمه ی، ماوراألنهر و خراسان نینگ بوتون معنوی مدنیتی ترقیاتی گه جوده کتته تأثیر کورستدی. او نینگ اثرلری، شعریتی قایته- قایته کوچیریلیب، خلق اره سیده کینگ ترقلیب، شاعر لر اوچون مکتب وظیفه سینی اوته دی، مدرسه لر ده کینگ اورگنیلدی.

          علیشیر نوایی ایجادینی اورگه نیش، او نینگ علمی تحلیلی بوییچه سونگی ییللرده بیر قطار تنیقلی تدقیقاتچی لر ایش آلیب باردیلر و بو گونگی کونده هم نوایی نینگ میراثی کوپ گینه عالملریمیزنی الهامله نتیریب کیله دی. حاضر ده مکتبلر، خیابانلر و کوچه لر بویوک شاعریمیز نامی بیلن یوریتیله دی. او نینگ نامیده اوزبیکستان دولت مکافاتی تأسیس ایتیلگن.

یازووچی: فیلالوگیه فنلر دوکتوری م. امام نظروف، «معنویات یولدوزلری» کتابیدن.

لاتین یازوویدن، عرب الفباسیگه اوگیرگن: الماس بیانی (نشرگه تیارلاوچی: بولوت وبلاگی)

اوشبو موضوع نینگ لاتین یازووی: (Alisher Navoiy  1441-1501)ا