میر علیشیر نوایی اثری «نسایم المحبة من شمایم الفتوة» نینگ ینگی تنقیدی نشری
بویوك متفكر و سۉز استاذی میر علیشیر نوایی نینگ مهم نثری اثرلریدن بیری «نسایم المحبة من شمایم الفتوة» (اولوغلیك خوشبویلیكلرینی تره تووچی سېویكلی شباده لر) تذكره سی دیر.
مولانا جامی، نوایی التماسی بیلن اۉزی نینگ «نفحات الانس» اثرینی اولوغ مشایخ، متصوف لر و اولیالر حیاتی و فعالیتلری حقیده تألیف اېتدی. شونده، نوایی مذكور اثر عربچه اره لش فارسچه ده یازیلگنلیگی؛ تورك اولوسی اوندن یخشی بهره مند بۉلالمه گنلیگی؛ كۉپلب توركستان و هندوستان مشایخی، متصوفلری و اولیالری كتابگه كیریتیلمه ی قالگنلیگی باعث، جامی اثرینی «روشنراق الفاظ ده، آچوغراق ادا بیله» ترجمه اېتیشنی نیت قیلگن:
«... دایم آشفته خاطرغه كېلور اېردی و پریشان خیالغه اُویورولور اېردی كیم، اول كتاب الفاظی فارسی دور، عربیغه پیوسته و عبارتی اشارات اهلی تیلیگا وابسته و اول تیل لار وقوفی دین بهره ورلار و اول عبارت و اشارت دین برخبرلار آندین اۉز قابلیت لاری خوردیدا و اشتغال لاری مقابله سیدا نفع تاپارلار و فیض اېلتورلار. اما تورك اولوسی دین بعضی كه، كۉنگول صدق و صفاسی غه وقوف قلّتی دین اول فیض لاردین محروم و بو حقایق نینگ دقایقی الارغه نامعلوم. بو حقیر اگر سعی قیلسام بو كتابنی تورك تیلی گا ترجمه قیلاآلغایمومېن و اول دقایق و مشكلاتینی روشنراق الفاظ ده، آچوغراق ادا بیله اۉتكارا آلغایمومېن، دېب متأمل اېردیم... تا تاریخ تۉقّوز یوز بیردا كه، اول تاریخ دین ییگیرمی ییل اۉتوب اېردی، تېنگری تعالی توفیقی بیله بو اولوق ایش گا ایلیك اوردوم و بو عظیم امرغه قلم سوردوم. و حضرت شیخ فریدالدین عطار قدّس سرّه بیتیگان (تذكرة الاولیا) دین بعضی كبار مشایخ كیم، (نفحات الانس) غه داخل بۉلمایدورلار اېردی، هرقایسینی مناسب محلدا داخل قیلدیم. و تورك مشایخی ذكری هم آزراق اېردی، آنی داغی حضرت شیخ المشایخ خواجه احمد یسوی رحمهم الله دین بو زمانغه چه اُلچه ممكن بار تیلاب تاپیب، ذكرلارین و بعضی حالات و سۉزلارین اۉز محلی دا درج قیلدیم. و هند مشایخی شرحی هم كه، آز مذكور اېردی، تا ممكن بار تیلاب تاپیب، حضرت قطب الاولیا شیخ فرید شكر گنج قدّس الله ارواحهم دین سۉنگغی مشایخ قه چا الحاق قیلدیم. و حضرت مخدومی نور مرقده نوراً نینگ آتی و معاصر و مصاحب مشایخ قدس الله ارواحهم ذكری داغی كیم، اول متبرك كتابدا یۉق اېردی، موندا قۉشتوم. و اُول كتاب داغی اولیا الله ذكریدین بعضی سۉز كیم، زمان اهلیغه كۉپ محتاج اېرماس اېردی، اطناب وهمیدین تركین توتتوم و بو ترجمه دین اوكسوتّوم...»
«نسایم المحبة» بیر قیسقه كیریش سۉز (1-2 بېتلر)، مقدمه (3-10 بېتلر)، متن (11-389 بېتلر) همده قیسقه خاتمه (389-390 بېتلر) دن عبارت. اثرده، جامی نینگ «نفحات الانس» یدن فرقلی اۉله راق، همه سی بۉلیب (770) كیشی شیخ، عارف و اولیا تانیتیلگن. اولیالر فهرستی شیخ اویس القرنی (عادی خلق اره سیده «ویس القرن» گه مشهور) دن باشله نیب، بی بی منجمه گه توگه یدی.
نوایی كتاب نینگ «بو طایفه سلوكیدا مقدمه تمهیدی» عنوانلی مقدمه سیده، اولیالر نینگ اعمال و افعال و معاملات و ریاضاتی همده شریعت (اسلام دینی نینگ بېشته بناسی) رعایتی حقیده معلومات بېرگن. شونینگدېك، اولیالر مرعی توتووچی طریقت آدابی (ادب سخای مفرط، حلم و بردوبارلیغ، رضا، صبر، صدق و عظیم ریاضت) حقیده یېترلیچه سۉز یوریتگن.
نوایی اۉزی ایتگنیدېك، اثر تألیفی ده عموماً «اطناب تركین توتگن» بیراق بو یۉریق كیشی لر نینگ فعالیتی و شخصیتی گه كۉره، بوتون اثر بۉییچه هرخیل رعایت قیلینگن. چنانكه بابا حسن قندهاری قدّس سرّه (350 بېت) و علی عكّی رحمة الله تعالی (36 بېت) لر حقیده بیر یریم سطرگینه یازیلگن بۉلسه-ده، شیخ نجم الدین كبری قدس الله تعالی روحه (221-225 بېتلر) حقیده تۉرت بېت یازیلگن.
نوایی نینگ «نسایم المحبة» اثری بېواسطه مولانا جامی نینگ «نفحات الانس» اثری نینگ یكه توركچه ترجمه سی بۉلمه ی، بلكه اۉزیگه خاص تألیف و قسماً ترجمه اثری دیر. نوایی اثر تألیفی ده اۉزی نینگ خاص یۉریغی، تفكری و قرش شلریگه عمل قیلگن. قاله بېرسه، اثر توركی تیلده بۉلگنلیگی؛ «نفحات الانس» گه نسبتاً تۉلیقراق و كېنگ قمراولیراق بۉلگنلیگی؛ تورك مشایخی، عارفلری و اولیالریگه ایری و كېنگ اعتبار بېریلگنلیگی همده عارفلر و اولیالر كۉلمیگه كۉره علیحده اهمیت و اعتبارگه اېگه. البته، شونینگدېك، نوایی اثر سۉنگگیده عیال عارفلر و اولیا لر اوچون «فی ذكرالنساء العارفات الواصلات الی مراتب الرجال» عنوانی آستیده ایری بۉلیم اجره تگن. بو بۉلیمده، همه سی بۉلیب (33) كیشی اولیا و عارف عیال تانیتیلگن.
اثر نینگ تنقیدی متنی نی، اۉزبېكستانلیك تانیقلی عالم حمید خان اسلامی نشرگه تیارله گن. نشرگه تیارلاوچی نینگ كیریل یازوویده گی مقدمه سی همده شو مقدمه نینگ قیسقرتیریلگن انگلیسچه ترجمه سی كتاب نینگ اداغیده باسیلگن (5-30 بېتلر).
مهتمم كتابگه اوچته كۉرستكیچ هم توزگن: آت (شخصلر) كۉرستكیچی (391-414 بېتلر)، اۉرون (جایلر) كۉرستكیچی (415-419 بېتلر) و قرآن آیتلری (420- بېت). شونینگدېك، 422-426 بېتلرده متننی تیارلشده فایده لنیلگن بېشته قۉلیازمه دن بیر-بیر بېت نینگ عكسی هم باسیلگن. اداغده، اثرنی تیارلش همده مقدمه نی یازیشده مهتمم تماندن فایده لنیلگن باسمه و قۉلیازمه منبعلر فهرستی هم بېریلگن.
مهتمم اثر نینگ تنقیدی متنی نی بیش ته معتبر قۉلیازمه اساسیده نشرگه تیارله گن. بو قۉلیازمه لر بو لردن عبارت:
1. هرات ده، خفی یازوویده هجری 901 (میلادی 96-1495) ییلی درویش محمد خطاط كۉچیرگن نوایی اثرلری كلیاتی تركیبی ده بیرگه مقوالنگن نسخه. بو نسخه حاضر (808) رقم آستیده استانبول نینگ تۉپقاپو موزیمیده سقلنماقده و متننی تیارلشده اساس نسخه قیلیب آلینگن. بو نسخه عیناً نوایی زمانی و نظری آستیده كۉچیریلگنلیگی اوچون اۉته مهم و اعتبارلی قۉلیازمه سنه له دی.
2. روسیه نینگ علوم اكادمیسی، سنت پتربورگ شرق شناسلیك انستیتوتی قۉلیازمه لر خزینه سیده (97 D) رقم آستیده سقلنه یاتگن نسخه. بو نسخه هم هرات ده كۉچیریلگن بۉلیب، مستقل كتاب شكلیده مقوالنگن.
3. استانبول نینگ سلیمانیه موزیمیده (4056) رقم آستیده سقلنه یاتگن قۉلیازمه.
4. روسیه علوم اكادمیسی، سنت پتربورگ شرق شناسلیك قۉلیازمه لر خزینه سیده (509C) رقم آستیده سقلنه یاتگن نسخه.
5. اۉزبېكستان علوم اكادمیسی، شرق شناسلیك انستیتوتی خزینه سیده (3415) رقم استیده سقلنه یاتگن نسخه.
مهتمم اۉزی نینگ مقدمه سیده نوایی نینگ «نسایم المحبة» و جامی نینگ «نفحات الانس» اثر لری و تألیف یۉسونلری و یۉریغلری، محتواسی همده اولیاءلر سلوكی و خصلتی حقیده سۉز یوریتگن. شونینگدېك، تنقیدی متننی تیارلشده فایده لنگن قۉلیازمه لر و یۉریغی حقیده هم معلومات بېرگن.
مهتمم جامی نینگ «نفحات الانس» اثرینی ایرانلیك عالم دكتور محمود عابدی تنقیدی متنی نی تیارلب، میلادی 1991 میلادی و 1370 هجری شمسی ییلی تهران ده نشر اېتگنینی اېسله یدی. مهتمم كېین مذكور عالم نینگ مقدمه سیده «نسایم المحبة» اثری «نفحات الانس» نینگ توركی ترجمه سی دېگن ادعاسینی انیق علمی دلیللر بیلن رد اېتیب، اثرنی ترجمه اېمس، بلكه حقلی روشده تألیف اېتیلگن بیر اثر، دېب بهاله یدی. او، ادعاسینی اثباتلشده قوییده گی دلیللرنی كېلتیره دی:
- «نسایم المحبة» ده مستقل كیریش قسمی بار.
- «نفحات الانس» ده گی كیریش و مقدمه قسمی كیریتیلمه گن.
- شیخ فریدالدین عطار نینگ «تذكرة الاولیاء» اثریده بیانی كېلگن 19 كیشی مشهور اولیا بیانی قۉشیلگن.
- اوتیز آلتی كیشی هند مشایخی قۉشیلگن.
- یوز كیشی دن آرتیق توركی مشایخ، جمله دن ابو منصور ماتریدی، احمد یسوی، پهلوان محمود، بابا قورقوت، شیخ صنعان، خواجه بایزید و نوایی زمانداشلریدن مولانا لطفی، محمد تبادكانی و باشقه لر قۉشیلگن.
- عبدالرحمن جامی نینگ اۉزینی هم اولیالر قطاریده وصف اېتگن.
- مولانا جامی نینگ «نفحات الانس» اثری خانقاه اساسچی سی ابو هاشیم الصوفی (میلادی سكیزینچی عصر) بیانی بیلن باشلنه دی. نوایی نینگ «نسایم المحبة» اثری جناب رسول الله (ص) نینگ زمانداشی شیخ اویس قرنی (میلادی یېتینچی عصر باشی) بیانیدن باشلنه دی.
شو بیلن بیرگه، مهتمم «نفحات الانس» نینگ خالص توركی ترجمه لرینی اېسلب هم اۉته دی:
- هجری 1231 (میلادی 1815) ییلی ملا عمر بن ملا خواجه ابراهیم شرقی توركستان نینگ یاركېنت ولایتی ده اثرنی تۉلیق ترجمه اېتگن. قۉلیازمه اۉزبېكستان علوم اكادمیسی، شرق شناسلیك انستیتوتی خزینه سیده (11466) رقم بیلن سقلنه دی.
- هجری 1304 (میلادی 1886) ییلی رحمانقولی خوارزم ده تۉلیق ترجمه قیلگن. اثر قۉلیازمه سی (7286) رقمده اۉزبېكستان علوم اكادمیسی، شرق شناسلیك انستیتوتی خزینه سیده سقلنه دی.
- هجری 1288 (میلادی 1872) عثمانلی محمود بن عثمان بن علی لامعی رومی توركچه سیده تۉلدیریلگن نشرینی توركیه ده چاپ اېتگن. اثر نسخه سی (3244) رقمی بیلن اۉزبېكستان علوم اكادمیسی، شرق شناسلیك انستیتوتی، تاش باسمه خزینه سیده سقلنه دی.
اوشبو نشر نینگ مسؤول محرری (ویراستار، ادیتور) دكتور محمود حسنی، محرری غلام كریمی و فیض الله آته خانوف، تقریظچی لر اكادمیك عزیزخان قیوموف و دكتور موجوده حمیدوا لر دیر. اثر 2011 ییلی، «ماوراءالنهر» نشریاتی ارقه لی، وزیری بیچیم (قطع)، چیرایلی صحافت و مقوا همده یخشی كاغذده تاشكېنت شهریده باسیلیب چیققن.
سۉنگگی ییللرده كلاسیك متن لر نینگ تنقیدی متنی نی تیارلش، اۉزبېكستان ده جوده آزه یگنینی نظرده توتگنده، مهتمم جوده اولكن، مهم و قیمتلی علمی ایشنی عملگه آشیرگن. بیز تانیقلی عالم حمید خان اسلامی نینگ اوشبو علمی-تنقیدی متننی تیارلشده چېككن محنتی و دقتی نی قدرلب، بو مناسبت بیلن اونی و بیلم اهلینی چین كۉنگیلدن قوتله یمیز. قوییده، اثر حقیده همده حاضرگی علمی-تنقیدی متن تیارلش متودی، قاعده لری و طلبلریگه كۉره اوشبو قیسقه فكر و ملاحظه لرنی اېسلب اۉتیش فایده دن خالی اېمس:
- متننی تیارلشده قیاسی-تاریخی متود یۉل توتیلگن.
- متن عربچه یازووده باسیلگن.
- اثر نینگ اصل اېسكی املا شكللری رعایت قیلینگن.
- نېگه دیر (بلكه تخنیك یېتیشماوچیلیك طفیلی بۉلسه كېره ك) بوتون متنده (گ) حرفی اۉرنیگه (ك) حرفی ایشله تیلگن، بیراق (چ)، (پ) و (ژ) حرفلری اۉزی ایشله تیلیگن.
- اساس آلینگن نسخه متنی بیلن مقایسه ده قۉللنگن باشقه نسخه لر اره سیده گی فرقلر، هر بېت نینگ قوییسی (پاورقی) ده شرطلی بېلگیلر ارقه لی كۉرسه تیلگن.
- قۉشیمچه لر ایكّی شكلده- اۉزه ككه قۉشیلیب یا اۉزه كدن ایریلیب یازیلگن، بیراق ایری یازیلگنی كۉپراق.
- عربچه و فارسچه شعرلر و عباره لرنینگ ترجمه سی كتاب تعلیقاتیده مهتمم تماندن بېریلمه گن. بو نرسه قیلینگنده اېدی، عالم نینگ ایشی تغین علمیراق و اونوملیراق بۉلور اېدی.
- تورلی تیللرده گی قیین سۉزلرگه، كتاب تعلیقاتیده سۉزلیك توزیلگنده معقول و اونوملی بۉلور اېدی.
- اگر اساس آلینگن نسخه نینگ اصلی هم تۉلیق فكسیمیل یۉسینده كتابگه قۉشیلگنده اېدی، نشر قیمتی و اعتباری آشیب، اینیقسه اوشبو ترماق متن شناسلری و تحقیقاتچیلری اوچون جوده اونوملی و فایده لی بۉلور اېدی.
هـدف مـا منسجم ساختن روشنفـكـران، فرهنگيان و بالخصوص جوانان با استعداد و مردم با احساس افغانستان در زيـر يك سقـف واحد به خاطـر بـلـند بردن سطـح دانـش و رشـد فـرهـنـگ غـنامـنـد كـشور ميباشد.