میرزا اولوغ بېگ دوریده اۉزبېک ادبیاتی، یازوچی : غلام کریمی
میرزا اولوغ بېگ دوریده سمرقند و بوتون ماورالنهر ده طبیعی فنلر برابریده بدیعی ادبیات هم یوکسک درجه‌ده ترقی اېتگن. منبعلر ده اولوغ بېگ نینگ ادیبلر همده بدیعی ادبیات گه مناسبتی حقیده مهم معلوماتلر موجود. علیشیر نوایی نینگ «مجالس النفایس» فخری هروی نینگ «روضة‌السلاطین» و ابو طاهر خواجه نینگ «سمریه» اثرلریده اولوغ بېک کۉپراق استرانومیه (فلکیات‌شناسلیک) علمی بیلن شغللنسه‌ده گاهیده نظم گه میل قیلگنی تأکیدله‌نیب، او نینگ قلمی‌گه منسوب قوییده‌گی فارسی بیت کېلتیریله‌دی:
هــر چنــد مـُـلک حـسن بـه زیــر نـگین توست
شوخی مکن که چشم بدان در کمـین توست
مضمونی :
گۉزه‌ل‌لــیـک مُــلـکـی هـر چـند قـۉل آستینگـده بـۉلسـه‌ده
شـۉخلیق قیلمه‌گیل که یامانلرنینگ کۉزی سېنگه تیکیلگن
میرزا اولوغ‌بېک فقط زمانداش ادیبلر اېمس، بلکه اۉز دوریدن بیر نېچه عصر آلدین یشب اۉتگن کۉپلب شاعرلر ایجادیدن هم چقور خبردار بۉلیب، شعریت نینگ کتّه مخلصی و بیلیمدانی صفتیده نام قازانگن. دولتشاه سمرقندی نینگ 1486 ییلی یازیب توگه‌تیلگن «عشاق‌الشعرا» اثریده بو حقده بیر قنچه معلوماتلر موجود. دولتشاه آذربایجانلیک ییریک شاعر افضل‌الدین خاقانی (1199-1120) نینگ استاذی فلکی شیروانی (1146-1107) حقیده یازر اېکن جمله‌دن شونده‌ی دېیدی: «فلکی نینگ دیوانی نینگ پادشاهی مغفور اولوغ‌بېک کۉره‌گان نینگ حضوریغه اېلتدی لر، مطالعه قیلدی، پسند اېتدی و دېدی که عجب تخلصی بار تورور». بو اۉرینده شونی تأکیدلب اۉتیش کېره‌ک که شیروانلیک شاعر فلکیات گه قیزیقیب علمِ نجوم بیلن شغللنگن و فلکی تخلصی‌نی تنله‌گنی سببی هم شو بۉلگن.
سیف‌الدین اِسفرنگی حقیده «تذکرةالشعرا» قوییده‌گی معلوماتلر موجود. اِسفرنگ ماورأالنهر ده بیر موضع نینگ آتی‌دور و مولانا سیف‌الدین طالب علم و اهل فضل اېردی و سخنورلیقده انگه مرتبۀ عالی بار تورور و انینگ دیوانی مشهور و متعارف تورور. اولوغ‌بېک کۉره‌گان نینگ مجلسیده انینگ دیوانی نی علما و فضلا مطالعه قیلور اېردی‌لر و انینگ سخنی نینگ اثیرالدین نینگ سخنی گه ترجیح قیلور اېردی‌لر.» (هر ایکله اقتباس و بوندن کېیین دولتشاه اثریدن کېلتیریلگن پرچه‌لر فارسی‌دن محمد رفیع راجی ترجمه‌سی‌دن آلینگن.) بوندن معلوم بۉله‌دی که میرزا اولوغ‌بېک سرایی‌ده‌گی ادبی مجلس‌لرده سیف‌الدین اِسفرنگی و اثیرالدین اخسی‌کتی اثرلری بیر بیری گه مقایسه قیلیب اۉقیلگن و بو ایکی شاعردن قیسی بیری مهارت بابیده اوستونلیگی حقیده فکر و ملاحظه‌لر ایتیلگن. شونیسی دقت گه سزاوار که بیران بیر شاعر ایجادی حقیده کۉپ حاللرده اولوغ‌بېک نینگ اۉز مستقل فکری بۉلیب، او اۉشه دورده‌گی عموم فکری یا که باشقه ادبیات مخلصلری نینگ ملاحظه‌لری گه ماس کېله‌وېرمه‌گن.
دولتشاه 13-12 عصرلرده ایران ده یشب اۉتگن آته اۉغیل شاعرلر: جمال‌الدین و کمال‌الدین اصفهانی‌لر حقیده شونده‌ی یازه‌دی. «ملک‌الفضلا جمال‌الدین محمد عبدالرزاق اصفهانی اصفهان نینگ اکابر و فضلاسیدین تورور. سلطانِ سعید اولوغ‌بېک کۉره‌گان جمال‌الدین محمد نینگ سخنی‌نی کمال‌الدین اصفهانی نینگ سخنی‌غه ترجیح قیلور اېردی و بار ها ایتور اېردی. «منگه عجب کۉرینور کیم با وجودی آته نینگ سخنی پاکیزه‌راق و شاعرانه راق تورور اۉغول نینگ سخنی نېچوک شهرت تاپیب تورور.» اولوغ‌بېک نینگ اوشبو فکرینی بیان قیلگن دولتشاه سمرقندی اثری‌نینگ عینِ شو صحیفه‌سیده اونگه اعتراض هم بیلدیره‌دی. «اما بو اعتقادی مکابَره و دعوای بی دلیل تورور. چرا کیم کمال‌نینگ سخنی بغایت نازکتر تورور و ظاهری آسان، حقیقتی مشقت تورور. اما پادشاه‌لرنینگ سخنی‌غه ایراد و اِشکال تېگورمک عوام‌نینگ حدی اېرمس تورور کیم، کلام‌المُلک، مُلک‌الکلام»
تېموریلر خاندانی ده «خمسه خوانلیک»، «شاهنامه خوانلیک»، عایلوی بیر عنعنه گه ایلنگنی منبعلردن یخشی معلوم. اولوغ‌بېک نینگ اوکه‌سی بایسُنغور میرزا شاهنامه نینگ تورلی نسخه‌لرینی تۉپلب، حاضرگی تیل بیلن ایتگنده، علمی ـ تنقیدی متنی‌نی توزدیرگن بۉلسه، فخرالدین علی کاشفی نینگ «لطایف‌الطوایف» اثریده کېلتیریلیشیچه، اولوغ‌بېک میرزا مجلس‌لریده هم«شاهنامه» اۉقیلیب او نینگ قیین جای‌لری نینگ مضمون معناسی محاکمه اېتیلگن. طبیعی که شهزاده‌لر اۉرته‌سیده ادبیات گه دایر بحث و تارتیشوولر بۉلیب تورگن. بو حقده دولتشاه قوییده‌گیچه یازه‌دی:
«امیرزاده بایسُنغور امیر خسرو دهلوی نینگ «خمسه»سینی شیخ نظامی نینگ «خمسه»سی‌غه ترجیح قیلور اېردی و خاقان مغفور اولوغ‌بېک بهادر بو معنی‌نی قبول قیلمس اېردی و شیخ نظامی‌غه معتقد اېردی و بو ایکی پادشاه نینگ اۉرته‌سیده کرات و مرات تعصب حاصل بۉلغان. هر بیرلری بیر شاعرغه حمایت بۉلغان اېردی.» اوشبو جمله‌لرنی محمد رفیع بیر آز اۉزگرتیریب ترجمه قیلگن بۉلسه ـ ده، عمومی مضمون بوزیلمه‌گن. بیراق بۉری بای احمدوف نینگ «دولتشاه سمرقندی» رساله‌سیده آخرگی جمله ترجمه‌سیده بیر قنچه خطالرگه یۉل قۉییلگن بۉلیب، او اۉقوچیده اکه ـ اوکه شهزاده‌لر حقیده ناتۉغری تصور اۉیغاته‌دی: «شوسببدن بو ایکی پادشاه اۉرته‌سیده رنجش و جیرکنیش واقع بۉلگن و اولرنینگ هر بیری بیر شاعرگه حمایت قیلگن اېدی.» حال بوکه اثر اصلیتیده «رنجش» و «جیرکنیش» سۉزلری عموماً موجود اېمس. مقایسه اوچون اوشبو جمله اصلیتی‌نی کېلتیره‌میز:
«مابین این دو شهزادۀ فاضل به کرات جهت این دعوا تعصب دست داده، بیت ـ بیت خمستین را با هم مقابل کردند.» سۉزمه‌سوز ترجمه‌سی: «بو ایکی فاضل شهزاده اۉرته‌سیده اوشبو دعوا یوزه‌سیدن کۉپ باره قتیق تارتیشوولر یوز بېریب، اولر بیرگه‌لیکده ایکله خمسه‌‌نی بَیت مَه بَیت قیاسلب چیقدیلر.»
دېمک، اولوغ اجدادلریمیز حقیده‌گی نادر معلوماتلرنی اۉز ایچیگه آلگن معتبر منبعلرنی تدقیق و ترجمه قیلیش ایشلری گه حلال‌لیک، مسوولیت بیلن یانده‌شماغیمیز ضرور.
میرزا اولوغ‌بېک باشقه اولکه لرگه سفرلری پیتیده هم ادیبلر اولرنینگ اثرلری حقیده‌گی خبرلرگه قیزیقیش بیلن قره‌گن و اونینگ بو خصلتی‌نی بیلگن زمانداشلری ساوغه طریقه‌سیده بدیعی کتابلر تقدیم اېتیشگن.
«تذکرةالشعرا» نینگ معین‌الدین جوینی حقیده‌گی فصلیده اوشبو معلوماتلر موجود: «کتاب نگارستان» کیم مولانا معینی‌نینگ مصنفاتیدین تورور. شیخ سعدی‌نینگ «گلستانی» طرزیده یازغان تورور. اما اول کتابدین بسیط‌راق (کېنگراق) تورور و دانشمندانه ایتغان تورور. نوادر و امثال و مفید حکمت‌لر انده درج قیلغان تورور. بهرآباد نینگ اکابرلری زیارتی‌غه کېلگن اېردی. پادشاه بویوردی تا اول کتاب‌نی خطِ خوب و تَکلُف تمام بیله یازدیلر و همیشه اول کتاب‌نی مطالعه قیلور اېردی. و پسندیده توتر اېردی. اول کتاب ماورألنهر ده بغایت مشهور تورور. اما خراسان ده کمیاب تورور. الحق، نسخۀ مستعدانه (تیار، قۉل آستیده) تورور و بو ایکی حکایت اول کتابدین بیتیلدی». هرات ده یشب ایجاد قیلگن دولتشاه شو طرز ده اولوغ بېک قدرله‌گن «نگارستان» اثری خراسان ده کمیاب بۉلسه ـ ده، بیر نسخه‌سی اۉزیده بارلیگی‌نی انگله‌تیب، اوندن ایکیته حکایت‌نی «تذکرةالشعرا» ده کېلتیره‌دی. ابوریحان بیرونی نامیده‌گی اۉز. ر. ف. ا. شرقشناسلیک انستیتوتی خزینه‌سیده «نگارستان» اثری نینگ بیر نېچه قۉلیازمه نسخه‌لری موجود.
میرزا اولوغ بېک زمانیده ماورألنهر و خراسان ده بدیعی ادبیات اساساً ایکی تیلده تورکی و فارسی تیللرده ترقی اېتگن. لطفی، اتایی، سکاکی، حریمی قلندر کبی شاعرلر تورکی تیلده، میر قاسم انوار، خواجه عصمت الله بخاری، بساطی سمرقندی، خیالی بخاری کبی شاعرلر فارس تیلیده ایجاد قیلیشگن و اولرنینگ میراثیدن معین قسمی بیزنینگ دوریمیزگه چه یېتیب کېلگن. اولوغ بېک اۉز دوری شاعرلری اثرلرینی یخشی بیلگن و اولردن کۉپچیلیگی بیلن بیواسطه مناسبتده بۉلگن. دوری نینگ استاذ شاعرلریدن بیری خواجه عصمت الله بخاری بۉلیب، او حقده دولتشاه سمرقندی شونده‌ی یازه‌دی: «اما خواجه عصمت اولوغ‌بېک کۉره‌گان نینگ سلطنتی‌ده مداحلیق‌نی ترک قیلدی و سلطانِ مذکور اندین شعر استدعا قیلدی. بالضروره اول حضرت‌نینگ مدحیده بیر نېچه قصیده‌غه قیام کۉرگوزدی و اخیر حالده شاعرلیقدن استعفا قیلدی. همیشه انینگ شریف مجلسی مقصدِ شعرا و مجمعِ فضلا اېردی. اکابر و شعرا کیم خواجه عصمت‌غه مصاحب و هم عصر اېردی‌لر، اول جمله: مولانا بساطی سمرقندی، مولانا خیالی بخاری، مولانا بوروندوق، خواجه رستم جُزقانی، طاهر ابیوردی تورور. خواجه عصمت‌نینگ وفاتی اولوغ‌بېک کۉره‌گان‌نینگ زمانیده 829 سنه‌ده (میلادی 426 ییل) اېردی.
ابوریحان بیرونی نامیده‌گی اۉز. ر. اف. ا. شرقشناسلیک انستیتوتیده عصمت الله بخاری «دیوانی» نینگ بیر نېچه نسخه‌سی موجود و اولر آره‌سیده نسبتاً تۉلیغی 1435- رقملی قۉلیازمه‌دیر. بو قۉلیازمه 193 ورق بۉلیب، اونینگ سلماقلی قسمی، یعنی 100 ورقدن آشیغ‌راغی قصیده لردن عبارت. خلیل سلطان مدحیده اۉندن آشیق، شاهرخ، بایسُنغور و ابراهیم سلطان‌لر مدحیده بیته‌دن قصیده بار. اولوغ بېککه بغیشلنگن 6 قصیده بۉلیب، بیته‌سی عربچه، قالگنی فارس تیلیده دیر. ژانر طلبی گه کۉره شاعر ممدوح‌نی مبالغه‌لی طرزده تعریف ـ توصیف قیله‌دی. باز اوستی گه اسلوب مرکب قصیده‌لر نیم شکسته خطی‌ده کۉچیریلگن. شونگه قره‌می، اولر سینچینکلب تدقیق اېتیلسه، اولوغ‌بېک شخصیتی گه دایر ینگی معلوماتلر تاپیلیشی ممکن. «معدن فضل و بلاغت، مخزن علم حِکَم» دیه اولوغله‌یدی اونی شاعر و قوییده‌گی سینگری بلند پرواز، بیراق کۉپ جهتدن واقع‌لیککه ماس سطرلرله وصف اېته‌دی:
ای فــــلــک قـدر و آفــتاب اعطـا
پیشــوای زمــانــه حــامـی دین
ای هــنر پــروریــنِ نـقـد عـلـوم
جمله در گنج طبع توست دفین
مضمونی :
ای فلک مثال (علم) آفتابی‌نی اعطا اېتوچی
زمانه پیشواسی دین حامیسی
استعدادلرنی پرورشلاوچی، جمع علملر نقدی
سېنینگ خاطرینگ خزینه‌سیگه جایلشگن
میرزا اولوغ بېک‌نینگ لقبی یا عنوانی بعضی منبعلرده «مغیث الدین» طرزیده کېلتوریلسه، زمانداش مؤرخ معین‌الدین نطنزی «غیاث‌الدین اولوغ‌بېک بهادر» دېب یازه‌دی. عصمت الله بخاری قصیده‌لریده اېسه، «ظهیرالدین اولوغ‌بېک» دېب یازیلگن.
بدخشی تخلص‌لی ینه بیر شاعر نینگ توصیفی قوییده‌گیچه: «مولانا بدخشی فضلا نینگ جمله‌سیدین تورور، سمرقند شهریده اولوغ بېک کۉره‌گان‌نینگ ایامِ دولتیده انگه سخنورلیقده عالی مرتبه بار اېردی و اول زمان‌نینگ شعرالری نینگ سرامدی اېردی و سلطان مذکور و زمان‌نینگ اکابرلری انینگ سخنورلیقده مسلم توتر اېردی‌لر و پادشاهِ مذکورنینگ وصفیده انگه پاکیزه قصیده‌لر بار تورور و انینگ دیوانی اول دیارده مشهور تورور.»
دولتشاه سمرقندی نینگ بو معلوماتی‌نی علیشیر نوایی هم تصدیقله‌یدی: «مولانا بدخشی فاضل کیشی اېردی، اولوغ بېک میرزا زمانیده سمرقنده ده شعرا انی خوشگوی‌لیقغه مسلم توتوبدورلر. و میرزا نینگ دغی کۉپ التفاتی بار اېرمیش. («مجالس النفایس»)
علیشیر نوایی اولوغ‌بېک میرزا بیلن مناسبتده بۉلگن ینه بیر شاعر حقیده شونده‌ی یازه‌دی: «مولانا محمد عالم سمرقند علماسیدین. اولوغ‌بېک میرزا بیلن هم سبق و مصاحب اېردی. اما بغایت دلیر و خوش طبع و خیره کیشی اېردی. بحث ده کۉپ گستاخانه سۉزلر و جوابلر ایتور اېردی. سلطنت عظیم‌الشأن‌نی تحمل قیله‌‌آلمه‌دی. سمرقند دین انگه اخراج حکمی بۉلوب هِری گه کېلدی و مونده مولانانینگ مقدمین غنیمت توتدی‌لر و ساکن بۉلدی».
مجالس النفایس نینگ ایکینچی مجلسیده، ینه علیشیر نوایی یاشلیک پیتلریده ملاقات قیلگن ادیبلر قطاریده قوییده‌گی سمرقندلیک شاعرلر نامی ذکر اېتیله‌دی:
«مولانا میر قرشی ـ سمرقند ده بۉلور اېردی و بازار ده صحافلیک دکانی بار اېردی، ظرفا انده جمع بۉلورلر اېردی و مولانا اۉزی‌نی اول خیلغه استاد توتر اېردی.»
مولانا جواهری هم سمرقندلیغ دور، صابونخانه مُشرفی اېردی، هم صابونخانه اېشیگی‌ده کۉچه نینگ اوستیده اۉزی اوچون حجره‌غینه یسب اېردی، عروض بیلور اېردی و «سیَرالنبی» نظم قیلیب اېردی.
مولانا خاوری هم سمرقندلیغ دور و درزی‌گر (تیکوچیلیک) گه منسوب اېردی. بدیهه‌نی روان ایتور اېردی و طبعی خیلی شوخ اېردی.
مولانا حلوایی هم سمرقندلیغ دور. شکفته طبع‌لیق. یخشی چیرایلیک ییگیت اېردی. شباب (یاشلیک) ایامیده فوت بۉلدی. عمری قیسقه اوچون سۉزی‌نینگ شهرتی هم آز دور.
یوقاریده‌گی شاعرلر نینگ بعضی‌لری نینگ ایجادی فعالیتی میرزا اولوغ‌بېک دوریده باشلنگنی‌نی تخمین قیلیش ممکن.
ناملری «مجالس‌النفایس» نینگ ایکینچی مجلسیده ذکر اېتیلگن سمرقند دن یېتیشیب چیققن بعضی شاعرلر تورکی تیلده ایجاد قیلگن‌لر.
«حریمی قلندر سمرقند ولایتی دین اېردی. طالب علم‌لیغی هم بار اېردی. بو تورکچه مطلع انینگ دور کیم:
نېچه ییغله‌ی شمع‌دېک هجرینگده یاریم کېچه‌لر
آه کـــیـم کـویـدوردی داغ انتظاریـم کـېــچـــه‌لر»
«میرزا حاجی سغدی هم سمرقندلیغ دور. و اول ملک‌نینگ آدمیزاده‌لریدین دور. اگر چه بعضی محل ده غریب نیمه‌لر طبعی دین باش اورر اېردی، بو بیت ده خیلی سۉز رنگی و چاشنی‌سی بار کیم:
اۉخشتی قامتینگ‌غه صنوبرنی بـاغـبـان
بیچاره بیلمس اېرمیش الف دین تیاغ‌نی
بوغینه مسأله‌نی یخشی‌غینه باغله‌غان اوچون امید اولکیم، تنگری تعالی انگه رحمت قیلمیش بۉلغی. قبری هم اۉز ملکیده دور.
مولانا سکاکی ماورألنهردین دور. سمرقند اهلی انگه کۉپ معتقد دورلر و بغایت تعریفی نی قیلورلر».
علیشیر نوایی باشقه ولایتلرگه منسوب بۉلسه‌لرده حیاتی و فعالیتلری قسماً اولوغ‌بېک دوری‌گه تۉغری کېله‌دیگن لطفی، یقینی، اتایی، مقیمی، کمالی، لطیفی کبی تورکی تیلده ایجاد قیلگن شاعرلر حقیده معلومات بېره‌دی. بولر آره‌سیده اېنگ ییریک شاعر شبهه‌سیز نوایی «ملک‌الکلام» دیه اولوغله‌گن مولانا لطفی اېدی. افسوس که لطفی میراثی بیزگه تۉلیغیچه یېتیب کېلمه‌گن. اینیقسه اونینگ تورکی تیلده‌گی نظمی «ظفرنامه»سی سقله‌نیب قالمه‌گنی اچینرلی دیر. مذکور اثرده تیموری شهزاده‌لر جمله‌دن اولوغ‌بېککه بغیشلنگن سطرلر بۉلگنی‌نی کتّه ایشانچ بیلن تخمین قیلیش ممکن. شونگه قره‌می، لطفی دیوانیده‌گی بیته بیت آرقه‌لی بیز اونینگ اولوغ‌بېک بیلن مناسبتی حقیده معین تصورگه اېگه بۉله‌میز:
اولوغ‌بېک خــــان بـیـلور لـطفی کمالـیـن
که رنگین شعری سلماندین قالیشمس
لطفی اۉزی‌نی مشهور فارس شاعری سلمان ساوجی گه تېنگلشتیرگن بو فخریه بَیت، بیر طرفدن اولوغ‌بېک لطفی ایجادی‌نی یخشی بیلگنیدن دلالت بېرسه، ایکینچی طرفدن زمانداش شاعرلر اولوغ‌بېک نینگ ادبیات بیلیمدانی اېکن‌لیگی نی اعتراف قیلیب، او نینگ بو ساحه‌ده‌گی فکرـ ملاحظه‌لری‌نی قدرله‌گن‌لیکلرینی کۉرسته‌دی که بونی اۉز وقتیده ای. ای بیرتِلس هم تأکیدلب اۉتگن اېدی. ای. ای بیرتلس نینگ شاگردی اې. رستموف اۉزی‌نینگ اولوغ‌بېک دوریده گی تورکی ادبیات تدقیقی گه بغیشلنگن «اۉن بېشینچی عصر بیرینچی یرمیده اۉزبېک شعریتی» مونوگرافیه‌سیده شونده‌ی یازه‌دی: «اولوغ‌بېک دوریده سمرقند ده خودی هرات ده‌گی کبی قدیمگه تورکی ادبیات یادگارلیکلرینی اۉرگنیش‌گه قیزیقیش کوچه‌یگن. 1444- ییلده سمرقند ده ارسلان‌خواجه ترخان خواهشی گه کۉره، ادیب احمد یوگنکی نینگ مشهور داستانی «هبت‌الحقایق» اویغور یازوویده کۉچیریلگن. داستان متنی گه علاوه طرزیده ادیب احمد و او نینگ اثری گه بغیشلنگن ایکیته تورکی شعر کېلتیریلگن. اولردن بیری‌نینگ مؤلفی امیر سیف‌الدین برلاس، ایکینچی‌سینی‌کی ارسلان خواجه ترخان دیر. بو شعرلر مؤلف‌لرنینگ قدیمگی تورکی ادبی یادگارلیک‌لرگه بۉلگن کته محبتلریدن دلالت بېره‌دی.
بوندن کۉرینه‌دی که، اۉشه دور ده فقط اولوغ‌بېک نینگ اۉزی‌گینه اېمس، بلکه امیرلری هم علم و فن و ادبیاتکه حامی‌لیک قیلگن‌لر. شاعر سکاکی نینگ «دیوانی» ده اولوغ بېککه بغیشلنگن قصیده‌لر قطاریده ارسلان خواجه ترخان گه بغیشلنگن قصیده‌لر هم بارلیگی بی چیز اېمس. اولوغ‌بېک مدحی‌ده‌گی قصیده‌سیده سکاکی اۉزی‌نینگ تورکی تیلده ایجاد قیلیشیدن فخرله‌نیب، قوییده‌گی بیت‌نی بیتگن:
فلک ییل‌لر کېره‌ک سیر اېتسه و کېلتیرسه ایــلــکی گه
مېنینگ‌دېک شاعر تورکی و سېنینگدېک شاه دانانی(1)
میرزا اولوغ‌بېک دوریده اجتماعی فنلر رواجی گه هم کته اعتبار بېریلگن. بو دورده تورکی تیل‌نینگ ادبی و علمی تیل صفتیده‌گی موقعی تاباره آشیب بارگن. ادبیاتشناس‌لیککه عاید قیمتلی اثر، هجری 840 (میلادی 1437-1436) ییلی تورکی تیلده یازیلگن «فنون‌البلاغه» (یېتوکلیک علملری) مؤلفی شیخ احمد بن خدایداد ترازی اۉز کتابینی میرزا اولوغ‌بېککه بغیشلب، مقدمه‌ده شونده‌ی یازه‌دی:
«اول سلطنت دریاسی‌نینگ گوهری و معدِلت کانی‌نینگ جوهری، سخاوت بارانی‌نینگ ابری و شجاعت بیشه‌سی‌نینگ ببری، فراست سپهری‌نینگ ماهی، کیاست مملکتی‌نینگ شاهی، شهنشاه اعظم، شهریا اعلم، صاحب السیف والقلم، فرمانده تورک و عرب و عجم، مغیث‌الدین والدوران امیر اولوغ‌بېک کۉره‌گان.»
اثرنی نشرگه تیارله‌گن ا. هَییتمتوف‌نینگ «ایلگری اۉتگن ادبیاتشناس عالملر ادبیات نظریه‌سی بۉییچه کتاب یازگنلریده کۉپینچه بیر ـ یا شعر تورلری، یاکه وزن، یاکه بدیعی صنعت مسأل‌سیگه تۉختلگن‌لر یا که بیرار شعری ژانر خصوصیتلرینی یاریتیب بېرگنلر. شیخ احمد اېسه، بو ساحه‌ده مکمل بیر قۉللنمه یره‌تیشنی، اۉز رساله‌سیده نظریه مسأله‌لری نینگ برچه‌سینی یاریتیب، تحلیل قیلیب بېریش‌نی نیت قیله‌دی. تاکه اونی اۉقیگن کیشی‌لر نظریه‌دن ممکن قدر تۉله معلومات و فایده آلسین‌لر… بو او نینگ اۉزبېک ادبیاتشناس‌لیک علمی ترقیاتی گه قۉشگن کتّه حصه‌سی اېدی.»
احمد طرازی اۉز دوری نینگ تنیقلی شاعری هم بۉلگن. بابر عروض گه بغیشلنگن «مختصر» اثریده او نینگ ایجادیدن ایکی بیت مثال کېلتیرگن بۉلیب، بیتلردن بیری عادتدن تشقری چۉزیق و اۉزیگه خاص.
کۉردی کۉزیم سحر چمن ایچیده بیر پریوشی کیم یوزی گل، تنی سُمن، ز لفی بنفشه، قدی سرو سهی اېردی، لب شکر، لاله اۉزیدین اۉته‌نیب، دعواسیدین سمن تانیب، اېردی بنفشه باش سالیب، سرو و چنار و کاج (ایگنه برگلی درخت) هم بۉلدی قدین کۉروب دیگر.
خلاصه صفتیده شونی ایتیش ممکن که 15نچی عصر بیرینچی یرمیده سمرقند و ماورألنهر ده فقط طبیعی فنلر و معمارلیک صنعتی اېمس، بلکه بدیعی ادبیات و ادبیاتشناس‌لیک نینگ گللب یشنه‌شیده هم میرزا اولوغ‌بېک نینگ حامی صفتیده قۉللب قوتله‌شی و رغبتلنتیریشی کتّه اهمیت گه اېگه بۉلگن.
(1) بو مصرع وزنیده مشکل بار، اصلیده (مېنینگ‌دېک شاعر تورکی و سېن‌دېک شاه دانانی) بۉلگن بۉلیشی ممکن.
هـدف مـا منسجم ساختن روشنفـكـران، فرهنگيان و بالخصوص جوانان با استعداد و مردم با احساس افغانستان در زيـر يك سقـف واحد به خاطـر بـلـند بردن سطـح دانـش و رشـد فـرهـنـگ غـنامـنـد كـشور ميباشد.