بولوت

            افغانستان ، جهان اوزبیكلري نينگ سان جهتدن ايكينچی و اوزبیك تيلي نينگ رواجی و ترقياتی گه کوره بيرينچی مركز حسابلنه دی. بو سوز اثباتی اوچون حرمتلی شاعر و یازوچی میز تاشقین بهایی جناب لری نینگ قیزقرلی سوزلری بار که دیدی لر اوزبیكستان ، اوزبیكلر نينگ سياسي جغرافيایی وطنی بوليشی گه قره مه ی اۉزبیك تيلی و ادبياتی ترقيات باسقيچلری دن گپ چيققنده اولرنينگ اینگ يوكسك چوقّيسيده تورگن امير عليشير نوايي حاضرگی افغانستان حدودی گه قره شلی جنوبی تورکستان هرات ده توغيلدی، اوییرده اۉسدی و ايجاد ایتدی و نهايتده او نينگ وفاتی هم شوییرده يوز بیريب ، مقبره سی هم انه اۉشه جايده. مولانا مجلسي و او نينگ ايجادی بلخ سرايی بيلن باغليق.

            ظهيرالدين محمد بابر حياتی نينگ كتّه قسمی ، ايجادياتي همده توپراغی كابل بيلن باغلیق. بابا رحيم مشرب نينگ حياتی ، ايجادي فعاليتی همده وفاتی بلخ و قطغن بيلن جپس باغليق ، او نينگ مقبره سی هم تخار ولايتی نينگ اشكمش اولوسوالليگی ده .

            شونده ی ایکن اوتمیشده اوشبو مملکت ده بابری لر ، سلطان حسین بایقرا و او نینگ معاصر لری ، شیبانی لر و اشترخانی لر اوزبیک ادبیاتی و ایسکی اوزبیک ادبی تیلی نی کمالات باسقیچلری گه ایتیشتیرگن لر. اما تأسف لر بیلن که اشترخانی لرنینگ سونگی سلاله سی سنگچ ابولفیض خان (1711-1747) حکمرانلیگی نینگ انقراض گه یول توتیشی بیلن افغانستان جنوبی تورکستان و منطقه ده یشاوچی تورکی خلقلر محلی حکمرانیلک لر گه پرچه لنیب کیتگن . بو تاریخ دن کیین منطقه ده تورک لرنینگ بیر مرکزی دولتی بولمی بخارا ده منغیت لر ، خیوه ده قونغیرات و مینگ اوروغی قوقند گه خانلیک قیلیب اوز خانلیک قلمرولرینی گینگیتیریش مقصدیده اوروشلر و اوز ارا نزاعلر بیلن مصروف بولگن لر . شو وقتلر ده کیلیب خراسان ده احمد شاه بابا نامی بیلن تاج و تخت قوره باشله گن که بوحقده بتفصیل سوزلشه میز.

            افغانستان اوزبیک معاصر ادبیاتی نینگ ثمره لی دوری هجری 1357 ییلدن بویان باشلنیب شو ییلرده آنه تیللر گه یازیش اوچون نسبی ایرکین لیک قولگه کیلیشی بیلن اوزبیک قلم کشلری اوشبو معاصر ادبیاتده ینگی فصل آچیب بیرگن لر که بو ترکی قلم کشلرنینگ آغیر و مشقتلی محنتلری کیین گی ییلر ده افغانستان اوزبیک معاصر ادبیاتی ده جوده ثمره لی واقع بولگن. اوشبو تاريخى دن انچه ایلگری هم اوزبیک تیلیده ایریم مقاله و شعر لر نشر ایتلگن که اوزبیک معاصر ادبیاتی نینگ شکل لنیشی گه اورنی بار که بو حقده به تفصیل سوزله شه میز . اما نیگه بو تاریخ دن ایلگری (1747 میلادی دن 1322 هجری) گچه تخمیناً ایکی یوز ییل آره سیده ترکی تیلده یازیش و اوقیش اوچون افغانستان ترکی خلقی آره سیده امکانیـت یره تیلمی و نیمه اوچون بو تیلده ادبیات بوییچه ایجادکار لر یوزه گه کیلمی و اثر لر یازلمه گن ؟ و نیگه ادبیات ایککی عصردن آرتیق سکوت قیلگن. بو سوراق لرگه جواب تابیش اوچون افغانستان تاریخی ده ترکی خلق نینگ سیاسی ، اقتصادی و مدنی حیاتی گه نظر تشلمسدن باشـقه چاره میز یوق. کیلنیگ بو حقده بیر آز توخته لیب اوته میز تا که ترکی ادبیاتده ایککی عصردن آرتیق سکوت معما سی آچیلسون. 

            تخمیناً ایککی عصر آلدن اورته آسیا جمله دن افغانستان ده ینگی استعماری کوچلر یوزگه کیلیب سیاسی و نظامی حرکت لرگه قول اوره دیلر. بو استعماری کوچلر بریتانیا و شوروی لر (ساویتی لر) کوچلری بولیت اولر منطقه ده جمله دن افغانستان اولکه سیده اوز حاکمیتینی پیاده قیلیب باشلیدیلر و اولر نینگ مداخله و پلان لری آرقلی افغانستان خلقی که تورلی ملیت لردن تشکیل تاپگن بیر بیر لریدن متفرق بولیب ، بو استعماری کوچلر اوز سیاست لرینی اعمال قیلیش اوچون اولکه ده اوزلری ایستگن شخص نی پادشاه قیله دیلر و بو پادشاه لرنینگ بعضی لری مملکتده بیر قوم نینگ فرهنگی و تیلینی رایج قیلش مقصدیده اولکه ایچیده تورلی تاریخی برهه لرده استبداد قیله باشلیدیلر. و بو استبداد لر آرقلی افغانستان قوم و اورغ لری نی فرهنگی ، ادبیاتی و تیلی نی اورته دن ایلتیشگه قوللریدن کیلگنی نی ایمی و شونده ی قیلیب افغانستان خلقی نینگ وحدتیگه کته تاریخی داغ قویه دیلر که اوزبیک تیلی نی بوغیش و اورته دن ایلتیش مقصدی شو دور لر گه برابر کیله دی. اما تاریخ کورسته دی که اولر بو شوم فکرلریگه موفق بولمی بلکه اوزلریدن افغانستان اولسی آنگیگه بدنام فکر قویه دیلر که بو حرکت لر هر بیر ملی وحدت نینگ سیووچی کیشیلر اوچون بدنام ایش و اولر بیرنچی بولیب ملی وحدت نی اورته دن ایلته دیگن کیشیلر دیر.

            کیلینگ بو اوتگن عصر لرده یوز بیرگن استبدادی واقعه لر گه قسقه نظر تشلیلیک تا بو شرح لر قیله آلسن هر بیر افغانستان لیکنی تاریخی بیلن تانیشتیریب تجربه سینی آشیرسین تاکه بو دیموکراتیک وضعیتده بو قرا وضعیت لر قیته تکرار بولمسین.

            افغانستان تاریخی نینگ سونگگی ایکی عصرنی نظرده آلگودیک بولسک، اوشبو مدت ایچیده مملکت اوزبیکلری نه فقط اوزبیک ادبی تیلینی شکللنتیریش اوچون لازم امکانلرگه ایگه بولمه دیلر، بلکه اوشبو خلق فرزندلری اۉز تیللریده تعلیم آلیش حقوقیدن هم اتهیین محروم ایتیلدیلر بلکه ترکلر نینگ نسلری بیگانه باشقه ایکّینچی تیلده اۉقیب یازیشنی اۉرگنیشگه مجبور ایتیلدیلر. مطبوعات و نشرلرده ترکی تیلیده یازیش منع ایتلدی. ترکی تیلیده گی ادبی میراث لر نابود ایتیله باشلندی.

            افغانستان اۉزبیکلری جمله دن ایجاد اهلی نینگ فرهنگی دنیاسی، قاله ویرسه تورکی خلقلردن سیاسی چیگره لر طفیلی اجره لیب قالیشی، اولرنی باشقه حدودلر اینیقسه اوزبیکستان ده گی اوزبیک ایجاد کارلر، ادیب و شاعرلر نینگ ادبی یره تمه لریدن مطلقا ییراقده سقلنیشلری هم افغانستان اۉزبیکلری نینگ مدنی حیاتیده باشقه بیر مهلک ضربه بولدی. دیمک، افغانستان لیک اوزبیک ایجادکارلر اۉز آنه تیللریده ایمس، کوپینجه ایکّینچی تیلده اثرلر یره تیب دیوانلر توزدیلر.

            سیاسی نقطه یی نظردن اوشبو عصرلرده کی وضعیت یوقاریده تاکید لگنه میز دیک هندوستان ده تورکی سلاله لردن سنه لگچ بابری لر همده بخارا ده گی امیر سید عالم ، بلخ ده گی اشتر خانی لر و میمنه مستقل امیر لیگی نینگ سونگی خانی، امیر دلاور خان (1884ـ1889) حاکمیتی تونتریلیشی بیلن تورکی سلاله لرنینگ حاکمیتی منطقه ده اوز پایانیگه ییتدی. اوشبو حاکمیتلرنی تونتریلیشی گه سبب بیر یاقدن اوشه امیر و امیر زاده لرنینگ تاج و تخت ایگله ش اوچون اوز ارا ایچکی نزاع و توقنه شوو لری بولگنده ، ینه بیر یاقدن جهان اقتصادیات و سیاستی میدانی گه ینگی استعماری کوچلرنی شکلله نیشی سبب بولدی. اوشبو سیاست جهان مقایسیده شوروی لر و انگلیس لر نینگ سیاسی اتحادی نتیجه سیده یوزه گه کیلیب ، کیین میلادی ( 1888) ییلده میمنه مستقل خانلیکلرینی آغدیریلیشی بیلن دوام تاپدی.

            اوشبو عصر لرده افغانستان مرکزی دولتی و (افغانستان شمالی) آره سیده کوپ اورشلر و نزاع لر آلینیب باریلدی. تاریخدن معلوم کی، اؤزبیکلر خراسان ده بوتونلی سیاسی تنزلگه یوز توتدیلر. بو سیاسی انقراض یوقاریده قید قیلگه نیمیز دیک میلادی سیکیزنچی عصرنینگ ایککنچی ییرمیدن سؤنگ کوچه یب باردی. بو دورده بیر گینه محمّدخان مینگی باشچیلیگیده گی میمنه خانلیگی مرکزی افغانستان دولتی لریگه قرشی اؤز مجادله سیگه دوام بیر دی. بیراق، میمنه خانلیگی اؤرته آسیا (تورکستان) دن احاطه لنگی باعث بیر قنچه ییل دن کیین مرکزی دولت باسقینگه داش بیره آلمه دیلر. کیینچه لیک اندخوی ، سرپل ، بلخ ، خلم و قندوز خانلیکلری هم شونده ی قسمتگه یوزمه یوز کیلدیلر. جنوبی تورکستان ده دلاورخان، شریف خان، مضراب بیک ، دولت کپتان، میر حکیم خان آتالق، غضنفر خان، ایشان اؤراق، ایشان صدور و باشقه بیگ و خانلر استبداد گه قرشی کوره شیب جان بیردیلر. انه شو سیاسی تنزل اؤزبیک تیلیگه قتتیق ضربه بؤلیب توشدی. ایندی شاه و خان و بیک لرنی مدح قیلیوچی شاعر هم یازوچی هم یؤق ایدی. نتیجه ده اؤزبیک تیلیده جگنامه، تاریخ ، داستان، یازیش عنعنه لری توگه دی. بوندن هم دهشتلیراغی، عامه خلق نه فقط سوادسیز لیگیچه قالیب کیتدی، بلکی، اؤز تیللریده سواد چیقریش امکانیتیدن محروم قیلیندیلر. امکان تاپگنلری حاکم تیللرگه اؤقیش، یازیشنی اؤرگندیلر. بو سواد لی قتلم دری اؤیلب اؤزبیکچه فکرلش ملکه سینی ایگلله دی. شوندن باشلب اؤزبیک تیلیگه فارسی اضافه لی بیریکمه لرکؤپه یب کیتدی.

            بدیعی ادبیات

            بیز اوزبیک معاصر ادبیاتی نی ایککی بولیمگه اوزبیک معاصر ادبیاتی نینگ شکللنیش و باشلنغیچ دوری همده افغانستان معاصر ادبیاتیگه عاید ینگی ادبی آقیم گه اجره ته میز.

اوزبیک معاصر ادبیاتی نینگ شکللنیش و باشلنغیچ دوري

          با شلنغيچ و شکللنیش دوریده افغانستان ده اوزبیک معاصر ادبیاتی انه شونده ی بیر تضییقلرگه توله شرایط ده شکللنه باشله دی. گرچند مطبوعات و نشرات اوزبیک ادیب لری اثرلری نینگ چاپ ایتیلیشی اوچون بولمه سه- ده، اولریره تگن اثرلری قولیازمه شکلده هربیر اوزبیک تمانیدن مطالعه ایتلردی. اۉزبیک زبان ادیب لر ، اینیقسه شاعرلریمیز اۉز سیس لرینی شیر و شکر شعر لر قالبی ده ینگره تیش گه حرکت قیلدیلر. خداینظر عابر، ابوالخیر خیری، عبدالحلیم حیا، عبدالمومن حامد فاریابی، نجم الدین عیان لر نینگ ستوری جریده سیده 1322 ییلده 1345 ییللرگه چه چاپ ایتیلگن ملمع یا که شیر و شکر شعرلر هرچند ترکی، دری و پشتو تیللریده بولسه هم، اوزبیک ادبیاتی نینگ یشیرین دوامی اوچون کتّه اهمیتگه ایگه دیر.

            بیز بو اۉرینده خدای نظر عابر نینگ دلاک لر عنوانلی شیر و شکرشعرینی مثال کیلتیره میز :

دلاکلر

خـــون دل از دیـــــده ام آقتـــــــورماسون دلاکلر

مشــــتری را رنجـــــلر یېتکــــورمــاسون دلا کلر

ســـاچ ایله سقـــــال آلور مېٔنـدن بو بې انصافلر

همچـــو من بیچـــــاره را اۉلدورمــــاسون دلاکلر

            سونگره اۉزبیک تیلیده ایجاد ایته دیگن شاعر و یازوچیلر نینگ ینگی اولادی 1357 ییلی مملکت ده سیاسی حاکمیت اۉزگرگنیدن سونگ اۉز قد و بستینی نمایان ایته باشله دی. بونگه ینگی سیاسی حاکمیت نینگ ترکلر و باشقه خلقلر تیللریده دولت مطبوعاتیده نشر اتیشگه بیر آز امکان بیرگنی سبب بولدی. اۉشه ییل نینگ سرطان آییده ترکی تیللریده یولدوز هفته لیگی باسیله باشله گنی، اطراف ولایتلر اینیقسه فاریاب و جوزجانان کونده لیکلریده ترکی ادبیاتی چاپ ایتیله باشله گنی یاش اولادنی اۉز آنه تیلیده ایجاد ایتیشگه ترغیب ایتدی.

            بیراق بوندن ایلگری اوزبیک لر آره سیده انچه اوزگریش کیلیب و کونیده یرم ساعت رادیو برنامه لری آچیش ، هم دولت و هم نادولت نشریه لرده ترکی تیلیده شعر و مقاله لر باسیلیب چیقیشی قیرقینچی ییللر آخریده باشلندی ، اما بوندی ایشلر اوزاق دوام ایتمه دی ، یعنی 49-1347 ییللردن  1352 ییل سرطانی گه قدر دوام ایتدی، خلاص. 

            يوقاريده تأکید لگنیمیز دیک اوزبیک معاصر ادبیاتی نینگ ثمره لی دوری 1357 ییل ده شکلنه باشلندی بوییلرگچه سیس چقاریشگه مجال تاپمه گن ترکی ضیالی لریدن کوپچیلیگی تیبره تیب، اولرنینگ ایجادلری مشق تخته لری بولمیش یولدوز جریده سی و رادیو برنامه لری و ترکی نشین ولایتلر محلی روزنامه لر ده چاپ ایتیله باشله دی. منه شو ییللر ده کوپگینه شاعر و یازووچی لر میدانگه کیلدی. لیکن ترکی ضیالی لری و یازووچیلری فقط خودرو گیاه لر کبی اۉسیش گه حرکت قیلدیلر، چونکه اولرنی باش قاووشتیردیره دیگن بیرار انجمن یا اویوشمه شو ییلرده بولمه گن . بولگنی ده هم تشریفاتی شکلده بولیب یترلی درجه ده ایش کورسه تیلمگن.

            معاصر ادبیات افغانستان حدودلریده شکللنه باشله گن پیتلریده بو تیلده ایجاد ایته یاتگن ایجادکار لر نینگ قوللی دیگن ادبی تیلی (ایسکی اوزبیک ادبی تیلی) گه یقیین توریب بیر قنچه اوزگریشلر بیلن اونینگ دوامی دیب حسابلنسه بوله دی . چونکه اولر ایسکی اوزبیک ادبی تیلینی کمالات باشقیچی گه ایتیشتیرگن امیر علی شیر نوایی ، میرزا بابر ، بابا مشرب ، صوفی الله یار ، خواجه احمد یسوی و باشقه کلاسیک شاعر لرمیز نینگ دیوانلری نی اوقیب اوزلریگه منبع بیلیب ، بیرار شاعر لرمیز اوندن تاثیر آلیب اولرنینگ عنعنه لرینی دوام ایترگن لر.

            تیل تحولی تاریخیدن بیله میز که ترکی تیل تورت مرحله نی طی قیلگن و بو مرحله لر عبارت :

1.       اینگ قدیمگی ترکی تیل.

2.       قدیمگی ترکی ادبی تیل.

3.       ایسکی اوزبیک ادبی تیلی.

4.        حاضرگی اوزبیک ادبی تیل لریگه اجره تیل گن.

حاضرگی اوزبیکستان ده ایسه معاصر ادیب و شاعر لر و اوزبیک قلم کشلری (حاضرگی اوزبیک ادبی تیل) ده قلم تیبرتماقده لر که بو مرحله یعنی تورتینچی مرحله بعضی بیر سببلرگه کوره خاص اوزبیکستان حوزه سیگه تیگیشلی بولیب و قالگن اوچ دوره ایسه بو ایککی جفرافیایی محیط ده گی ترک اوزبیک لری اوچون مشترک اهمـیت گه ایگه دیر. تورتینچی مرحله یعنی (حاضرگی اوزبیک ادبی تیلی) بو ایککی محیط ده یشی دیگان اوزبیکلر اوچون مشترک بولمگنی اوچون سببلر بار جمله دن  :

            حاضرگی اؤزبیکستان اؤزبیک ادبی تیلی نینگ 60-65 % ینی باشقه تیللردن آلینگن سؤزلر تشکیل بیره دی. بو رقم نینگ اؤزی کیشینی لرزگه سالسه بیچیز ایمس اما ، افغانستان ده ایسه وضعیت بوندن بدترراق بولیب بو یورتده اوزبیک لر تیلی گه عرب و فارسچه تیللری چقور تاثیر قویگن شو بیلن بو دور تیلی گه تیل تحولی نقطه نظر دن (هلی آت قؤیلمه گن تیل) گه گپله شه دیلر. بولر نینگ سببلری کوپ بولیب افغانستان ده ملی استبداد و اوزبیک تیلیده مکتب لر و آنه تیلی اوقیش امکانیت لری بولمنگی طفیلی عرب و فارسچه سوزلر اوشبو ادیب و شاعر لرمیز یازوو لریگه کیریب قالگن که بونده ی حالت افغانستان ده موجود اوزبیک تیلنی تیل تحولی نقطه نظردن اورگه نیشنده انچه مرکب لشتیریب و همده تیلشناسلیک نقطه نظر دن اونی اورگه نیش ده کتته امکانیت و کوچلی عالم لر تحقیقینی طلب قیله دی .

            بو دورده گی ترکی گوی شاعر کوپلب (ایپیک، تعلیمی ، اخلاقی و لیریک) مضمونده شعر یازگن لر. اولر نینگ بعضی لری ادبیات شناسلیک نقطه نظردن کوچلی شعر لر بولیب و ایریم لری ایسه تشبیه رکنی دن یوقاریگه چیقه آلمگن لر. ایتیش لازم که افغانستان ده بو برحه ده کیلیب ادبی محیط هم شکللنمگن.

            اوشنده ی که آلدینکی بحث لریمیز ده یارقین لیک تشله دیک که سونگی اوتیز ییل ده افغانستان حکومتی ترکلر مدنی حقوقیدن کوزیومیب هیچ قنده ی بیر دقت کورستمگن ، بو دورده گی برچه قانون لرده ترکی تیلی و مدنیتی رواجلنتیریلیشی بابیده سوز کیته دی و عملده بیرار ثمره لی ایش قیلینمه یدی. سنه ب اۉتیلگن توسیق لرگه علاوه ایتیش گه سزاوار ینه بیر مساله، اۉزبیک قلمکش لری نینگ کتاب اۉقیش و باشقه خلق اینیقسه اۉزبیکستان ادبیاتی نمونه لرینی اۉرگه نیش گه بولگن اینتیلیش لری حاضرگچه ضعیف درجه ده ایکنلیگی دیر، شو نینگ اوچون هم بیر قنچه شاعر لریمیز بو مرحله ده ایسکی قالبده گی شعر قماغیده یشه ب کیلماقده لر. حال بوکه حاضرگی دور طلب لرینی هم فقط شعر قاندیره آلمه یدی و بو گونگی کینگ کولمده گی موضوعلر هم شعر قالبی گه سیغمه یدی ، شونینگ اوچون هم نثری ادبیاتیمیز یترلی درجه ده تکامل ایتمه پتی.

            بیراق بیر عصر دن کمراق زمان نی نظر ده توتسک بو برحه ده قلم تیبرتگنلر ترکی ایجادکار لر بونده ی شرایط گه قرشی بولیب جان و دل دن برکه لی ایجاد اینگن لر. اوشبو دورده ترکی تیلیده ایجاد ایتگنلردن قادری پلنگ پوش ، مولانا نعمت الله محوی قیصاری ، جنیدالله حاذق ، نادم قیصاری ، مقیمی اندخویی ، فیضی ، میر عالم بیک صمیمی، نزیهی جلوه ، غمگین ، مولوی نصرت ، عنبر ، نفیر فاریابی ، ایرگش اوچقون ، نیازی بلخی، میر محمد امین قربت، قاری محمد عظیم عظیمي سرپلی، ابوالخیر خیري، قاری شرف الدین شرف ، نظرمحمد نوا، مولوی عبدالغنی علمی ، خدای نظر عابر و محمد امین متین کبی ترکی ایجاد کارلر نی ایسلب اۉتمی بولمیدی.

معاصر ادبیات گه عاید ینگی ادبی آقیم

            افغانستان سکسنیننچی اونلگی (دهه) ده ینگی دیموکراتیک دولتی یوزه گه کیلیشی بیلن باش قانون (9 دلو 1382) ییلی ده توزیله دی و اونینگ اون آلتینچی ماده سیده مملکتده اؤز حدود لریده کؤپچیلیک سؤزله شه یاتگن تیللر اوچینچی رسمی تیل دیر، دییله دی. اوچینچی رسمی تیللر عملده قنده قؤلـــله نیشی قانون آرقه لی بیلگیلنه دی دیب قید قیلینگن، ینه شو ماده ده. اوشبو قانون ده، جمله دن اؤزبیک تیلیگه هم رسمی مقام بیریلگنی، سیرتدن قره لگنده، بو سؤزلر انچه جاذبه دار، عدالتلی بیر إیشگه اؤخشه ب کیته دی. اما عملده سیزیلرلی هیچ بیر قنده ی ایش آلینیب باریلمیدی. بو وضعیت موجودلیگی ده هم دولت نینگ بو ساحه ده رسمی ایش آلیب باریلمگنی ده هم اوزبیک معاصر ادبیاتی تازه بیر آقیم شکلده اوسیب باره دی و بو نینگ سببی اوزبیک تیلیده جان کویدیریت قلم تیبره ته یاتگن ایجادکار لرنینگ محصولی دیر. اولر نینگ ادبی ایشلری اوچون دولت تمانیدن هیچ قنده بیر مکافات و ترغیب کورستیلمی شونده ی بیر آغیر وضعیت ده ایجاد ایتیب و کوب مالی قیین چیلیک لر بیلن اوز اثر لرینی نشر گه تیارلب باسمه خان لردن چیقره دیلر که بو دهه نینگ ادبی محصولی اوزبیک قلمکشلر نینگ همت لری و آنه تیلگه بولگن علاقه سیگه باغلیق دیر. اوشبو دهه ده یوز دن آرتیق کتاب افغانستان ترکلری تمانیدن نشر و چاب ایتیله دی و یوزلبچه علمی ، تحقیقی و ادبی مقاله لر تورلی نشریه و جریده لرگه چاب بوله دی . بو ایسه آیتگه نیمیز دیک افغانستان معاصر ادبیاتی نینگ کوچلی و مترقی باشلنغیچی بولیب 14 هجری شمسی عصر نینگ سیکیزینچی اونلیگی گه باغلیق دیر . بو تاریخی بورحه گه کیلیب اوزبیک معاصر ادبیاتی ده اوتمیشده گی ییلر نینگ خلافیگه کوره (طنز ، تذکره نویسلیک ، فولکلورشناسلیک ، ترکی قاموس نامه و داستان لر یازیش ، هفته لیک ، آیلیک لر نشر ایتیلیش، تورلی مدنی و فرهنگی اویشمه لر قوریش ، شعر ده تازه تیل و ینگی فضا و تصویر لرنی کشف ایتیش و نثری یازولرده هم ینگی معیار و ادبی مکتبلردن فایده لنیش و باشقه ادبی ایش لر) کوزگه تشلنیب اوزبیک معاصر ادبیاتی نینگ کمالات باسقیچیگه یول آلیش گه کتته الگو و سرمشق بوله دی.

            حاضرگی کونده نظم و نثر ده قلم تیبرته یاتگن و ایجادی ایشلر بیلن شغلن یانگن افغانستانلیک قلمکشلر استاد محمد امین متین اندخویی ، استاد صالح محمد راسخ ، دکتور شفیقه یارقین ، پوهندوی استاد نظر محمد خان ، استاد محمد عالم لبیب ، اشرف عظیمی ، محمد حلیم یارقین ، عزیزالله آرال ، ذکرالله ایشانچ ، نورالله آلتای، تاشقین بهایی، رحیم ابراهیم، محمد عالم کوهکن، محمد کاظم امینی ، داکتر گل احمد تانیش ، صالح محمد حساس ، فرشته بیگم ، غلام سخی وکیلزاده و باشقه اونلب قلمکش لریمیز سونگگی دور و شرایط نینگ محصولی دیرلر.

            کیینگی پیتلر ده اوشبو قلمکشلر تامانیدن خیلمه۔خیل و تورلی سویه ده اوزبیک ادبیاتی نینگ ایجاد نمونه لری کوزگه تشلنماقده. لیکن مذکور ادبیات نمونه لری هلی هم آز بولیب دنیا اوزبیکلری آره سیده اۉز اۉرنینی ایگللش ده حرکت قیلماقده که امید تارته میز اوشبو ایشلر افغانستان معاصر ادبیاتیده تولیق شکلیده معیاری تیلنی یوزه گه کیلتیرسه. 
            یوقاریده افغانستان معاصر ادبیاتی نینگ جدی شکلده باشلنیش دورینی 1356 ییلردیب قید قیلدیک و بو حقده هم بیر قنچه سوزله دیک کیلینگ بو حقده کوپراق اوتگن اوچ دهه ده حرمتلی وکیلزاده جنابلری مقاله لریدن فایده لنگن حالده سوزلشیلیک تا ییترلی معلوماتلرنی افغانستان اوزبیک معاصر ادبیاتی و ادبی جریان لر توغریسیده سیز عزیز لرنینگ اختیارینگیز گه قویسک.

اوتگن اوچ دهه (اونلیگ) ده افغانستان اوزبیک معاصر ادبیاتی ده بیر نظر

            یوقاریده گی بحث لریمیز ده ایتیب اوتکه نیمیز دیک افغانستان معاصر ادبیاتی نینگ جدی شکلده باشله نیشی اوشبو اوتگن اوچ دهه ده تیگیشلی دیر. اوشندی که بیله میز عزیز اولکه میز ده اۉتگن اوچ دهه مابینیده اوزبیک تیلی و ادبیاتی و مطبوعاتی باشقه ، دری و پشتو تیل لر دیک تورلی باسقیچ لرنی باشدن کیرچیریب کیلدی که اوشبو شرح نی یوقاریده کی بحث لریمیز ده یارقین لیک تشله دیک. ایتیش لازم که اوشبو باسقیچ لر گاهی ده یوقاری درجه و گاهی ده قویی درجه اولکه میز بحرانی حالت لریده اۉز حرکتی گه دوام ایتتیریب کیلدی . اوشندی که ایتیب اوتیک وکیلزاده جنابلر اوشبو ساحه ده علمی ایز له نیشلری بار که بو بحث اولر نینگ فایده لنمیز که یازگن لر :

            اوشبو ادبی آقیم لر یلغوز اولکه پایتختی کابل شهری و تورلی ولایت لرده محدود بولمی ؛ بلکه اولکه دن تشقری ده هم دوام تاپیب اۉزبیک ضیاء لی لری مجموع ده اوشبو ملت نینگ تنیقلی یازوچی و شاعر لری و قلم کش لری اۉزبیک و دری تیل لریده و تورلی بولیم لریده اۉزلـریدن اثر لریره تیب کیلدی لر. اۉزبیک یازوچی لـری و شاعرلری اۉز اثر لرینی تورلی ژانرلر و شکل لرده ایجاد ایتیب روزنامه لر و جریده لر ، مجله لر و تورلی رسانه لر آرقه لی چاپ ایتیب کیلدی . بیز افغانستان اوزبیک ادبیاتیده بو اوچ اونیلگده (مهاجرت ادبیاتی) نینگ ایزلرینی کم بولسه ده هم تاپه آله میز . بو یره تیلگن و ایجاد بولگن کتاب لـر کوپراق شعر بولیمی نی اۉز ایچیگه آله دی . دیمک یازوچی لـریمیز نینگ بدیعی ، تحقیقی ، طنز، تاریخی فولکلور و باله لر اوچون یره تیلگن اثر لری هم آز ایمس. بیراق کوپراق شعری توپلم لر کلاسیک و معاصر شاعر لریمیز دن باسیلیب چیقدی. بو ادبی و فرهنگی فعالیت لر یلغوز گینه شعری و نثری اثر لر چاپ بولیشیگه سقله نیب قالمی ، بلکه اولکه مطبوعاتیده ترکی تیلی ده تـورلی مجله و روزنامه لر و جریده لر تورلی سایز لرده چاپ دن باسیلیب چیقدی.اوندن تشقری رادیو و تلویزیون یول لریدن جمله دن افغانستان رادیو- تلویزیونی ؛ بلخ ولایتی محلی تلویزیونی و رادیوسی ، فاریاب و جوزجان و ایریم شمالی ولایت لری نینگ محلی تلویزیون لری و رادیو لری آرقه لی اوزبیک تیلیده آز هم بولسه اۉز نشرات لرینی نشر ایتیب کلیدی. اوشبو فعالیت دن اولکه دن تشقری ده گی اولکه داشلریمیز هم تشقری قالمی هر قیسی لری اروپا ،امریکا و آسیا قاره لریده گی ایـریم اولکه لریده انده سنده مجله و جریده لر و تورلی نشریه لر ترقه تیش بیلن اۉز حصه لرینی قوشیب کیلدی لر . بولر دن تشقری اوشبو بای تیلده کوپ کتاب لر تورلی موضوع لر توغریسیده قلم کش لر و بیلیم اربابلری تمانیدن اولکه ایچکری و تشقری سیده چاپ دن چیقدی. شو حقده بیرآز توخته لیب اۉته یلیک  :

            اۉتگن اوچ دهه ده اولکه میز مطبوعاتی آسمانیده بیرینچی پارلگن یارقین یولدوز ، یولدوز جریده سی ایدی . یولدوز بیلن بیر گه افغانستان رادیو و تلویزیونی آرقه لی باشقه تیل لر یانباشیده اوزبیک تیلی گه هم وقت اجره تیلدی. یولدوز جریده سی دن تشقری اولکه مطبوعاتیده کیم قنچه باشقه جریده و مجله لر اولکه مرکز و ولایت لریده ترقه لیب ترکی شاعر و یازوچی لری همده قلم کش لری اوشبو نشریه لر آرقه لی اوز ایجادی اثرلرینی ترقه تیب کیلدی لر ، جمله دن : مزارشریف شهریده ملی اسلامی جنبش نشریه سی ندای اسلام روزنامه سی و روزنۀ امید و جنبش جـریده لری ، حرمتلی محمد عالم لبیب مدیر لیگی آستیده یاغدو و توغری یول جریده لری شو نینگ دیک حرمتلی اسد الله ولوالجی مدیر لیگی آستیده اندیشه جریده سی و کابل شهریده بیلگی جریده سی شونینگدیک اولکه ، وطنداران ، پیام جمهوریت جریده لری ، اندخوی مجله سی ملیت های برادر مجله سی ترقه لیب ، حاضر چه لیکده اوشبو جریده لردن نیچه ته سی اوز نشراتی گه دوام ایتتیریب کیلماقده دیر .

            شونینگدیک اوشبو مدت اره سیده تورکی خلق لر نینگ تاریخی ، فرهنگی و ادبیاتی گه تېگیشلی کتاب لر ، شعری تۉپلم لر و رساله لر اۉزبېک قلم کش لری تمانیدن اۉزبېکی و دری تیل لریده تورلی شیوه لر ده چاپ بولگن . بو ییر ده بیز او کتاب لردن آت توته میز :

            1369 _ 1358  ییل لر اره سیده امیر علیشیر نوایی فرهنگی انجمنی، بیلیم لر اکادیمی سی ، قوم لر و قبیله لر وزارتی و یازوچی لر اویوشمه سی تمانیدن و شخصی تشبث لر نتیجه سی جمله دن حرمتلی عبدالغفار بیانی اهتمامی بیلن نوایی نینگ «خمسه» سی ، خواند میر نینگ «مکارم الاخلاق» کتابی ، حرمتلی آیخان بیانی اهتمامی بیلن «زندگانی سیاسی امیر علیشیر نوایی» ، «اوزبیک شاعرلری» و «اولکم بهاری» کتاب لری ، حرمتلی کاندید اکادمیسین دکتور محمد یعقوب واحدی جوزجانی اهتمامی بیلن بیلیم لر اکادیمی سی تمانیدن نوایی نینگ «محاکمة اللغتین» اثری و نوایی نینگ «محبوب القلوب» کتاب لری چاپ اېتیلدی . شو نینگ دیک حرمتلی دکتور شفیقه یارقین و حلیم یارقین تمانیدن اوشبو ییل لر مابینیده و اوندن کیینگی ییل لر ده چاپ بولگن تورکی «آت لر سوزلیگی» ، «سیمای امیر علیشیر نوایی» ، «بابری خط» ، «ظهیر الدین محمد بابر دیوانی» ، «نادره و شعر های او» ، «مولانا جلال الدین محمد بلخی رباعی لری» ، «بابر نامه» نینگ اۉزبېکی و دری متن لری ، «درباره زبان خط و فرهنگ نویسی» ، «وکالت دغدغه لری» ، «ینگی رئیس هم کیلدی» ، «خط و الفبای تورکی اوزبیکی» ، «برگ هایی از تاریخ اوزبیکان افغانستان» ، «بازی های عامیانه اوزبیکان جوزجان» ، ایکی جلد لیک «اوزبیک لغت نامه سی» ، «بابر گه ارمغان» ، «بابر منگولیگی» ، «نی تیلماجی» کتاب لری ، الحاج استاد قاری محمد عظیم عظیمی سرپلی نینگ شعرلر دیوانی ، «نصاب الصبیان» ، «قواعدالقرآن» ، با کاروان بیدل کتاب لری، حرمتلی دکتور عبدالحکیم شرعی جوزجانی نینگ ینگی زمان ترانه لری «یشه سین پرتیه» ، «ابوریحان البیرونی» و «آمو دریا» شعر لر توپلمی کتاب لری، استاد محمد امین متین اندخویی نینگ ترکی و دری تیلیده گی «کونگول سۉزی» ، «باغ لاله پوش» ، «دودمان سادات» ، «گلشن قدس» ، «مرز خورشید» ، «کاسه چوبین» ، «شمعی بر مزار خاموشان» ، «آنانیکه در اندخوی زیسته اند» ، «اندخوی و جایگاه تاریخی آن و چهره های برازنده اندخوی» ، «مروری بر سنگ نبشته ها» کتاب لری و استعداد لی یازوچی حرمتلی عبدالله کارگر نینگ «اندیشمند پیشتاز» ، «تیموریان هرات» ، «ابو ریحان البیرونی» ، «شهنشاه سخنور»، «امیر دانشمند» ، «شرح مجموعه گل» ، «شهر سلاطین» ، «شخصیت فرهنگی ظهیر الدین محمد بابر» ، «مهد تیموریان هرات» تحقیقی اثرلری ، استاد اشرف عظیمی نینگ «اولوغ ظفر» و «یاش تۉلقونی» شعری توپلم لری و باشقه اونلب و یوزلب اثر لر و علمی و ادبی مقاله لر اوشبو اوچ اونیلگ نینگ محصولی دیـر.

جمشید ثبات