بولوت

 ۱۴ فبروری بابر توغیلگن کون

«بابر فعلِ سجیه سیگه کؤره سیزرگه قره گنده سیویشگه ارزیگولیک دیر»     ادورد هولدین

         ظهیرالدّین محمّد بابر اؤرته عصر شرق مدنیتی، ادبیّاتی و شعریتیده اؤزیگه خاص اؤرین ایگلله گن ادیب، شاعر و عالم بؤلیشی بیلن بیرگه أیریک دولت اربابی و سرکرده همدیر. بابر دنیاقره شی و مکمّل عقل و ذکاوتی بیلن هندوستانده بابریلر سلاله سیگه اساس سالیب، بو مملکت تاریخیده دولت اربابی ضفتیده نامی قالگن بؤلسه، سیر جلا اؤزبیک تیلیده یازگن«بابرنامه» اثری بیلن جهان نینگ مشهور تاریخنویس عالملری قطاریدن هم جای آلدی.

   اونینگ نفیس غزل و رباعیلری تورکی شعریت نینگ اینگ نادر دردانه لری بؤلیب، «مبیّن» («بیان ایتیلگن»)، «خط بابری» ، عروض حقیده گی رساله لری، اسلام قانونشناسلیگی، شعریت و تیل نظریه سی ساحه لریگه مناسب حصّه بؤلیب قؤشیلدی.   

       ظهیرالدّین محمّد بابر 1483أیلنینگ 14 فیبرلیده اندیجانده، فرغانه اولوسی نینگ حاکمی عمرشیخ میرزا عایله سیده دنیاگه کیلدی. بو دورده مرکزی آسیا و خراسانده تورلی حاکملر، اکه اوکه لر، تاغه جیه نلر، عمک وچّه لر اؤرته سیده حاکمیت اولوغ بابالری امیر تیمور توزگن اولوغ دولتگه ایگه لیک قیلیش اوچون کوره ش نهایت کیسکینلشگن ایدی.

        ادبیّات، طبیعت گؤزه لیگیگه یاشلیگیدن مهر قؤیگن ظهیرالدّین، برچه تیموری شهزاده لر کبی بو علملرنینگ اساسینی آته سی سراییده، یتوک استاذلر رهبرلیگیده ایگلله دی. بیراق اونینگ سیر تشویش یاشلیگی اوزاققه چؤزیلمه دی. 1494- أیلی آته دن یتیم قالدی. 12 یاشییده فرغانه اولوسی نینگ حاکمی ایتیب کؤتریلگن بابر قلمنی قیلیچگه المشتیریب، اندیجان تختی اوچون اوکه سی جهانگیر میرزا، عمه کیسی سلطان احمد میرزا، تاغه سی سلطان محمودخان و باشقه رقیبلرگه قرشی کوره شیشگه مجبور بؤلدی. بابراوکه سی جهانگیر بیلن مراسه گه کیلیش اوچون اونگه یان بیریشگه – فرغانه اولوسینی إیککیگه تقسیمللب، یریمینی اوکه سیگه تاپشیریشگه قرار قیلدی و اؤزی سمرقند اوچون آلیب باریله یاتگن کوره شگه کیریشیب کیتدی. بیر نیچه أیل دوام ایتگن بو کوره ش قیرغین- باراتدن باشقه بیرار نتیجه بیرمه دی: اونده کتته حربی کوچ بیلن قتنشگن شایبانی خان نینگ قؤلی بیلند کیلدی و بابر سمرقندنی تشلب کیتیشگه مجبور بؤلدی. 1504 أیلی شایبانی خان اندیجاننی هم قؤلگه کیریتگندن سؤنگ، بابر جنوبگه قره ب یؤل آلدی و کابل اولوسیده اؤز حاکمیتینی اؤرنتدی. 1505-1515 أیللرده او مرگزی آسیاگه قئتیشگه بیر نیچه بار اورینیب کؤردی. اما بو اورنیشلردن هیچ قنده ی نتیجه چیقمه دی. سؤنگ اؤز موقعینی اونده مستحکملش مقصدیده، 1519-1525 أیللر دوامیده هندوستاننی قؤلگه کیریتیش اوچون بیر نیچه بار جنگلر آلیب باردی. 1526 أیلی اپریل آییده پنیپتده هندوستان سلطانی ابراهیم لودی بیلن و 1527 أیلی مرت آییده چیتاره حاکمیی رنا سنگا بیلن بؤلگن جنگلرده بابرنینگ قؤلی بلند کیلدی. تاریخی معلوماتلرنینگ بیان قیلیشیچه، بابرنینگ هندوستانگه یوریشیده دهلی حکمداری ابراهیم سلطان سیاستیدن ناراضی بؤلگن پنجاب حاکملری هم بابرنی قؤلـله گنلر و سیکری جنگیده گی بو غلبه بابرگه هندوستانده اؤز حکمرانلیگینی اوزیل-کیسیل اؤرنه تیش و بابریلر سلاله سینی برپا ایتیش امکانیتینی بیردی.

        اوروپا تاریخچیلیگیده «بویوک موغوللر» نامی بیلن «غلط مشهور» بؤلگن، اصلیده، «بابریلر سلاله سی» هندوستانده 300 أیلدن آرتیق حکمرانلیک قیلدی. بابر بو غلبه دن کیئین اوزدق یشه مه دی- 1530 أیل دیکبر آییده اگره شهریده وفات ایتدی و کیئینراق اونینگ وصیتیگه کؤره فرزندلری اونینگ خاکینی کابلگه آلیب کیلیب دفن ایتیلدیلر. بیراق قیسقه بیر وقت إیچیده بابر هندوستانده سیاسی محیطنی برقرارلشتیریش، هندوستان یرلرینی بیرلشتیریش، شهرلرنی پاکلشتیریش، سودا- ساتیق مساله لرینی تؤغری یؤلگه قؤئیش، باغ-راغلر یره تیش إیشلریگه حامیلیک قیلدی. هندوستاننی آبادانلشتیریش، اونده حاضرگچه مشهور بؤلگن معماری یادگارلیکلر، ائنیقسه، اونینگ اؤغیللری دوریده کینگ مقیاسگه یائیلدی. هندوستان صنعتی و معمارچیلیگیگه مرکزی آسیا اسلوبی نینگ کیریب کیلیشی سیزیله باشله دی. بابر و اونینگ حکمدار اولادلری حضوریده اؤشه دورنینگ إیلغار و ذهنی اؤتکیر عالملری، شاعرلری، موسیقه شناسلری و دولت اربابلرینی مجسّم ایتگن مکمّل بیر معنوی – روحی محیط  وجودگه کیلدی. بابریلر دولتیده گی مدنی محیط نینگ هندوستان اوچون اهمیتی حقیده جواهر لعل نیرو شونده ی یازگن ایدی: «بابر هندوستانگه کیلگندن کیئین کتته سیبلجیشلر یوز بیردی. و ینگی رغبتلنتیریشلر حیاتگه، صنعتگه، ارخیتیکتوره گه تازه هوا بخش ایتدی، مدنیتنینگ باشقه ساحه لری ایسه بیر-بیریگه توته شیب کیتدی.

        بابر هندوستانده کتته حجمده گی دولت إیشلری بیلن بیر قطارده اؤزینینگ ادبی- بدیعی فعالیتینی هم دوام ایتتیردی و یوقاریده ذکر ایتیلگن اثرلرنی یره تدی. بابرنینگ بوتون جهان عامّه سیگه مشهور بؤلگن شاه اثری «بابرنامه»دیر. معلومکی، اونده بابر یشه گن دور آره لیغیده ماورالنهر، خراسان، ایران و هندوستان خلقلری تاریخی یارتیلگن.

        اثر اساسن اوچ قسمدن عبارت بؤلیب، اونینگ بیرینچی قسمی 15- عصرنینگ إیککینچی یریمیده مرکزی آسیاده روی بیرگن واقعه لرنی؛ إیککینچی قسمی 15- عصرنینگ آخری و 16-عصرنینگ بیرینچی یریمده کابل اولوسی، یعنی افغانستانده روی بیرگن واقعه لرنی؛ اوچینچی قسمی 16- عصرنینگ بیرینچی چهارگیده گی شمالی هندوستان خلقلری تاریخیگه بغیشلنگن.

        «بابرنامه»ده اؤشه دورنینگ سیاسی واقعه لری مکمّل بیان قیلینر ایکن، اؤز یورتی فرغانه ولایتی نینگ سیاسی – اقتصادی احوالی اونینگ پایتختی اندیجان شهری، مرکزی آسیانینگ أیریک شهرلری: سمرقند، بخارا، قرشی، شهرسبز، اؤش، اورگنج، اؤره تیپه، تیرمیز و باشقه شهرلر حقیده نهایتده نادر معلوماتلر بیریلگن. اونده کابل اولوسی نینگ، أیریک شهرلری کابل، غزنه و اولر اختیاریده گی کؤپدن-کؤپ تومنلر، ولایتلر، شمالی هندوستان حقیده معلوماتلرنی اوچره تیش ممکن.

        «بابرنامه»نی ورقلرکنمیز، کؤز آلدیمیزدن مرکزی آسیا، افغانستان  و هندوستان خلقلریگه خاص بؤلگن فضیلت و نقصانلر، اولرنینگ تفکّر عالمی نینگ کینگلیگی  و مرکّبلیگی بیلن بیرگه، اؤشه دورده گی حیات معمّالری، بابر دولتیده گی سیاسی و اجتماعی حیات نینگ تاغلیق منظره سی نمایان بؤله دی. «بابرنامه»ده کیلتیریلگن بو طرزده گی معلوماتلر: میرخواند، خوامد امیر، محمّد صالح، بینایی، محمّد حیدر، فرشته، ابوالفضل اعلامی، و باشقه تاریخچیلرنینگ اثرلریده بو درجه ده انیق و مکمّل یاریلتیلگن ایمس. موللف «بابرنامه»ده علیشیر نوایی، عبدالرحمن جامی، بهزاد، میرزا اولوغبیک و باشقه علامه لر حقیده اؤزی نینگ اینگ یوقاری فکر و ملاحظه لرنی بیلدیره دی.

        «بابرنامه»- ماورالنهر، خراسان، هندوستان، ایران، خلقلرینینگ 15-عصر آخری- 16- عصرنینگ بیرینچی یریمیده گی تاریخنی اؤزیده عکس ایتتیرگن بؤلسه هم، شو بیلن بیرگه جوده کؤپ دالضرب اقتصادی، اجتماعی، مساله لر، یوقاریده ناملری کیلتیریلگن ولایتلرنینگ  اؤز ارا سیاسی- اقتصادی و سودا مناسبتلری، جغرافی موقعی، اقلیمی، اؤسیملیک و حیوانات دنیاسی، تاغلری، دریالری، خلقلری، قبیله و ایلتلری و او اولرنینگ یشش شرایط لری، عرف-عادتلری، مهم تاریخی انشاتلری- هندولر و مسلمانلرنینگ عبادتخانه لری، تؤی و دفن مراسملری حقیده نهایتده نادر معلوماتلرنی اؤزیده قمره ب آلگن شاه اثریدیر. شو باعث «بابرنامه» تاریخی و ادبی میراث صفتیده دنیا عالملرینی حیرتده قالدیریب کیلگن.

       اوزاق أیللر دوامیده غرب و شرقنینگ شرقشناس عالملری «بابرنامه» مضمونینی جهان جماعتچیلیگیگه یتکزیش باره سیده کتته فعالیت کؤرستدیلر. مثلن، هالندلیک عالم نیتسین، انگلستانلیک عالملر ج. لیدن، و. یرسکین، ر.کالدیکات، الف. بیویرج، ت، البات، و آلمانیه لیک یو. کلینرت و الف. کیئزیر، فراسیه لیک په وی دو کورتکیه لیک ، هندوستانلیک میرزا حیدر، تورکیه لیک ر.ر وارت و ن.ا. به یور و بیزنینگ دوریمیزده گی فرانسیه لیک عالم بـککی گرومان، افغانستانلیک عالم عبدالحی حبـیبی ، پاکستانلیک عالملر رشید اختر، ندوی و شاه عالم معنویات شولر جمله سیدنیر. «بابرنامه»نی اؤرگنیش شرایطیده جهان نینگ مشهورشرقشناسلری قطاریدن جاپانلیک عالملر جای آلماقده لر.

         معلومکی، بابرنینگ تاریخی علمی و ادبی میراثینی اؤرگنیش و عامّه لشتیریشده  اؤزبیکستان، تاجکستا ن و روسیه عالملری نینگ فعالیتلری هم دقـّتگه سزاواردیر. 19-20 عصرلر دوامیده گیورگ کیر، ن. ایلمینسکی، آ. سینکوفسکی، م. سه لی، پارسا شمسیف، صادق میرزایف، واحد زاهداف،  یه. غلام اف، ر. نبی  یف، ن.قیوم اف کبی عالملرنینگ سعی حرکتلری بیلن «بابرنامه» بیر بیر نیچه بار روس و اؤزبیک تیللریده چاپ ایتیلدی، اولرگه سؤز باشی یازیلدی، و کینگ کتابخوانلر عامّه سی نینگ معنوی ملکیگه ائلنتیریلدی، اونینگ شعرلری هم بیر نیچه بار چاپ ایتیلدی. بابر اؤزبیک ادبیّاتیده اؤزینینگ نازک لیریک اثلری بیلن مشهوردیر. اونینگ حیاتی و ادبی فعالیتی ماورالنهرده سیاسی حیات نهایتده مرکّبلشگن فیودال گروهلرنینگ باشباشداقلیک حرکتلری اوجیگه چیققن و تیموریلر دولتینینگ انقراضی دوام ایته یاتگن بیر دولتگه تؤغری کیلگن ایدی. بونده ی مرکـّبلیکلر انعکاسی «بابرنامه»ده کؤرگن بؤلسک، شاعر حیاتیده قنده ی عکس ایتگنی ایسه، اونینگ شعرلریده نمایان بؤله دی. ماورالنهرنی بیرلشتیریشگه اورونیشلری نیتیجه بیرمه گچ، بابر روحی قینلگن، عملدارلرنینگ خیانتیلری تاثیریده امیدسیزلیککه توشگن کیزلریده گی کیفیتی شعرلریده عکس ایتگن. کیئینچه لیک اؤز یورتینی ترک ایتیب، افغانستان و هندوستانگه یوز توتگنده بابر شعریتیده وطن تویغوسی، وطن قیغوسی،

اونگه قئتیش امیدی موج اوره باشله دی

طالع یـــؤقکــی جانیمغه بــلالیغ بؤلــدی

هــــر إیشکیم ائلـه دیم خطالیغ بــؤلدی

اؤز یـــرنی قؤیئب هند ساری یــوزلـندیم

یارب، نیته یــئــن، نــــی قـرالیغ بــؤلدی

        شو بیلن بیرگه بابر لیریکه سیده شعریتنینگ اسی مضمونی بؤلگن انسانی فضیلتلر، یار وصلی، اونینگ گؤزه للیگی، اونگه چیکسیز محبـّت، هجران عذابی، ائریلیق الملری و وصال قوانچلری نهایت گؤزه ل و ماهرانه افاده ایتیلگن.

خـــزان یفـــراغی ینگلیغ گل یــوزینـگ هجریده سارغردیم

کـــــؤریب رحم ائله گیــــل، ای لاله رخ بــو چهره ی زردیم

سین ای، گل قؤیمه دینگ سرکشلیگینگنی سرودیک ماهرگیز

ایـــــاغیگغه تـــــوشوب بـــــرگ خــزان دیک مـــونچه یالبردیم

بابر اؤز لیریک شعرلریده هر دیم آدملرنی یخشیلیککه، عدالت، انسانپرورلیککه، یوکسک انسانی تویغولرنی قدرلشگه چقیردی:

هـر کیم کــی وفــا قیلسه، وفا تاپقوسیدور

هر کیم کـی جفـا قیلسه، جفا تاچقوسیدور

یخشی کیشی کـؤرمه غی یامانلیک هرگیز

هر کیم کی یـامان بــؤلسه، جزا تاپقوسیدور

      بابر لیریک شعرلری و تاریخی«بابرنامه»سیدن تشقری، اسلام قانونشناسلیگی  و باشقه ساحه لرده هم اثرلر یره تگن. 1522 أیلده اؤغلی همایونگه اتب یازگن«مبیّن» ناملی اثریده اؤشه زمان سالیق تیزیمینی، سالیق أیغیشنینگ قانون- قاعده لرینی،  شریعت بؤیچه کیمدن قنچه سالیق آلیشنی و باشقه مساله لرنی نظمده ایضاحلب بیرگن. «خط بابری» دیب اتلگن رساله سیده  عرب الفباسینی تورکی تیللر، خصوصن، اؤزبیک تیلی نقطه نظریدن بیر مونچه سادّه لشتیریب بیریشگه حرکت قیلگن. او تجربه صفتیده«خط بابری» الفباسیده قرآننی کؤچیرگن. بابرنینگ عروض وزنی و وقافیه مساله لری بغیشلنگن«مفصّل» ناملی اثرنی هم بؤلگنلیگی معلوم، بیراق بو بیزگچه یتیب کیلمه گن(بابرنینگ عروضگه بغشلب یازیلگن «رساله عروض» یاکی«مختصر» اثری موجود. بو کتاب اؤزبیکستانده نشر قیلینگن- إیشانچ). بابر اؤزینینگ معلوم و مشهور اثرلری بیلن تاریخنویس ادیب، لیریک شاعر و اجتماعی مساله لر یچیمیگه اؤز حصّه سینی قؤشگن عالم صفتیده  خلقیمیز معنوی مدنیتی تاریخیده مناسب اؤرین ایگلله یدی.

موللفلر : اکادیمک س. عظیم جانوه ت، ف، ن. د.ولیوه، «معنویت یولدوزلری» کتابیدن . منبع  :  تیل و ادبیات وبلاگی