بولوت

محمود سعدی : بوندن اوتتیز ییل اوّل آی بیک نینگ «نوایی» رمانینی دری تیلیگه ترجمه قیلیب، نشر ایتدیرگن ایکنسیز . بو خیرلی ایشینگیز گه نیمه لر سبب بولگن ایدی ؟

دکتور عبدالحکیم شرعی جوزجانی : مین باله لیگیمدن امیر علیشیر نوایی اثرلری گه قیزیقیب کیلگنمن . اوشه دورده بیزنینگ سرپل شهریمیز ده نوایی نینگ تاش باسمه ده چیققن «غرائب الصغر» دیوانی نینگ نسخه لری بار ایدی . دیوان ، قیزلر و باله لر مکتب لریده سواد چیقریش اوچون اوقیتیلردی . نوایی اثرلری نینگ قولیازمه نسخه لری هم ضیالی لر نینگ اویلریده تاپیلردی. 
مین «غرائب الصغر» نی 14 یاشلریمده اوقیگنمن . اوندن کیین شاعر نینگ شاه اثری بولمیش «خمسه» نینگ روسیه سانسوری 1893 ییل 13 دیسمبر ده باسیشگه رخصت بیرگن چیرایلی مقوالی نسخه سینی اوقیشگه توتیندیم . بیز نینگ شهریمیز ده او نینگ فقط بیرته تاشکینت تاش باسمه نسخه سی افغانستانلیک بویوک ادیب و شاعر استاد عظیمی جوزجانی کتابخانه سیده بار ایدی . مین تاغم و استادیم بولگن بو ذات نینگ انه شو کتابیدن هردایم فایده لنیب کیلردیم.

اون بیش یاشلریمده قیش فصلی نینگ دم آلیش آیلریدن فایده لنیب کتابنی اوقیشگه کیریشدیم. ایریم جایلری و بعضی سوزلرینی یخشی توشونمه سم هم ، بیشینچی دفتر («سد اسکندری» داستانی) نینگ آخریگه چه اوقیب تمامله دیم . شو نوایی اثری مین اوچون حیاتیمده یولچی یولدوز بولیب قالدی . او نینگ داستانلریدن اوزیمگه یاققن پرچه لرینی کوچیریب آلیب تکرار- تکرار اوقیردیم . شاعر نینگ مثلسیز ایجادی جسارتی ثمره سی بولمیش بیتلر ذهنیم گه اورنه شردی. مثلاً شاه لرگه اوگیت صفتیده بیتیلگن منه شو بیت :

یا که مثلسیز بدیعی افاده گه مثال بولمیش تانگ آتیشی تصویرلنگن اوشبو بیت: 

شو کبی آلتینگه بیرگوسیز بیتلر سیره تیلیمدن توشمس ایدی . کابل یقینیده پغمان تومنیده گی شرعی فنلر عالی مدرسه سی و کابل دارالفنونی نینگ شرعیات فاکولته سیده اوقیگن ییللریمده هم «خمسه» نینگ اوشه نسخه سی هردایم همراهیم بولدی . کتاب حاضرهم مینده.

کابلده بخارا دن کیلیب قالگن اتاقلی عالم ، شاعر و ادیب استاد هاشم شایق (شایق افندی-ت) و تاشکینت لیک داملا بیدل لقبلی مشهور شاعر قاری شرف الدین شرف نینگ اوغلی حسام الدین اکه دن علیشیر نوایی نینگ بیرقنچه کتابلرینی آلیب مطالعه قیلدیم.

حسام الدین اکه «خزائن المعانی» نینگ بیر قولیازمه نسخه سینی مینگه اوقیشگه بیردی . بو نادر قولیازمه جوده عالی سویه ده کوچیریلگن ، سلطان حسین بایقرا دن باشلب کوپ شاه و شاهزاده لر کتبخانه لریده بولیب ، اولرنینگ مهرلری باسیلگن ایدی . بو تبرک کتاب حاضر امریکا ده یشه یاتگن حسام الدین اکه عایله سی اعضالری تصرفیده بولسه کیرک.

بیزلر کریل خطی بیلن تنیش ایمسدیک . 60- ییللرنینگ باشلریده بولسه کیرک ، زلفیه خانم نینگ کیچیک حجمده گی تنلنگن شعرلر کتابی قولیمگه توشیب قالدی . روس الفباسینی اورگنیب آلگچ ، اوشبو کتابنی اوقیشگه اورینیب ، بعضی اوزبیکچه حرفلرنی تانیب آلدیم.

مثلاً ، توپلمده گی :

کیلتیرردینگ مینگه بیر زمان                   ایندی سینگه مین ایلته من گل

دیگن مصرع لر همان یادیمده . کیینراق اوزبیکستان رادیوسی آرقه لی آی بیک ، شرف رشیدوف و باشقه زمانوی اوزبیک شاعر و یازوچیلری نینگ ناملری ، یازگن اثرلری بیلن تنیشدیم . آی بیک نینگ نوایی حقیده رمان یرتگنیدن خبر تاپدیم . سونگره «علیشیر نوایی» فلمینی کوردیم . شو طریقه مینده آی بیک نینگ «نوایی» رمانینی اوقیب کوریش ایستگی کوچیدی. 

کوپ ییللر اوتیب ، شرایط اوزگرگچ دوستلریمدن بیری تاشکینت دن رماننی مین اوچون آلیب کیلدی . اثرنی قونت بیلن قیته قیته اوقیدیم . فارس تیلیگه ترجمه قیلیشگه اوریندیم . لیکن رماننی نشر ایتیش اوچون شرایط موجود ایمس ایدی . اما وقتی کیلیب شوندی امکانیت تاپیلدی. بیر دوستیم، «ژوندون» (حیات) ژورنالی نینگ مدیری رمانگه قیزیقیب ، اونینگ نامینی «علیشیر نوایی» دیب نشر ایتماقچی بولدی . چونکه کابل نینگ کتته بایلریدن بیری اوزیگه نوایی تخلصینی آلیب شو نام بیلن شهرده ییریک سوپر مارکیت آچگن ایدی . شوندی قیلیب رمان آی بیک نینگ رسام چیزگن صورتی ، ترجمۀ حالی بیلن «ژوندون» نینگ  1974 ــ 1975 ییلگی سانلریده باسیلدی . افسوس که بعضی سیاسی حادثه لر یوز بیریب ، اثر ترجمه سیدن آزراغی نشر ایتیلمی قالدی.

 محمود سعدی :   رمان ترجمه سیده قندی قیینچیلیکلرگه دوچ کیلدینگیز ؟

        دکتور عبدالحکیم شرعی جوزجانی :    آی بیک نینگ اوزیگه خاص اسلوبی ، تیلی بار . او خلق مقاللری ، صاف تورکی سوزلر و مفهوملرنی کوپ ایشله ته دی . عرب یازوویده فارسچه – اوزبیکچه یاکه تورکچه- اوزبیکچه لغتلر (قاموسلر) موجود بولمگنی اوچون توشونیشیم قیین بولگن سوزلرنی اوزبیکچه - روسچه لغتلر یاردمیده توشونیب آلیشگه اورینردیم . بو لغتلردن اوزبیکچه سوزلرنی ایضاحلب بیرگن روسچه سوزلرنی یازیب آلیب ، کیین روسچه- فارسچه لغتلردن اوشه روسچه سوزلرنی قیدیریب تاپیب ، معناسینی انگلشگه انتیلردیم . بیریلگن معنالردن بیرینی رمانده گی معناسیگه قرب اوشه قیین سوز صفتیده تنلب آلیب ، ترجمه قیلردیم . اوزبیک شیوه لریگه (لهجه لریگه- ت) خاص بولگن بعضی بیر سوزلر معناسینی اوشه پیتده کابلده خدمتده بولگن دوستیم عبد رحیم منانوف دن سورردیم . ایریم سببلرگه کوره مینینگ اثرلریم و ترجمه لریم اولکه مطبوعاتیده مستعار (باشقه) ناملر ، مثلاً : ایلدرم ، اونگوت ، ایلغار ، شبتاب ، ش . ج  تخلصلری بیلن باسیلردی . «نوایی» رمانی ترجمه سی هم ع . ح .ایلدرم امضاسی بیلن باسیلدی.

محمود سعدی :  «نوایی» افغانستان کتابخوانلرینی قیزیقتیردیمی ؟ اولر رماننی قندی قبول قیلدیلر ؟ افغانستانلیکلر اوچون اثر قندی اهمیتگه ایگه ؟

دکتور عبدالحکیم شرعی جوزجانی :  سیزگه معلوم که نوایی یشب ، ایجاد قیلگن دور ، یعنی تیموری لر دوری فنده شرق رنسانسی دوری دیب اعتراف ایتیلگن . بو دور ده علم- فن گللب- یشنه دی: اولوغ بیک رصد خانه سی ، بویوک عالم نینگ «زیج کورگانی» اثری ، سمرقند و هرات شهرلری ، اولوغ اوزبیک مصوری کمال الدین یرتگن هرات میناتورچیلیک مکتبی ، عبد رحمان جامی و علیشیر نوایی نینگ داهیانه اثرلری ، عصرلر آشه یشب کیله یاتگن آبده لر ...

نوایی انه شو اویغانیش دوری نینگ ایککینچی باسقیچیده هرات ده بویوک معنوی- مدنی حرکت نینگ اولکن رهنمالریدن بیری بولدی . بو دور ده افغانستان توپراغیده تینچلیک و برقرارلیک حکم سوردی ، فن- مدنیت رواجی اوچون کینگ کولمده شرایط یره تیب بیریلدی.

تیموری لر دوریدن قالگن آبده لر آخرگی کوپ ییللیک اوروشلردن کوپ خساره کورگن بولسه- ده ، حاضر هم اوز عظمتی و چیرایی بیلن کوزلرنی قمیشتیره دی . قیسقه چه قیلیب ایتگنده نوایی نینگ ایجادی- اجتماعی فعالیتی افغانستان تاریخی نینگ آلتین حرفلر بیلن یازیلگن اجرلمس بیر فصلی حسابلنه دی . شو سببلی افغانستان برچه خلقی ، تاریخچی لر و ضیالی لری علیشیر نوایی نینگ افغانستان اوچون قیلگن بویوک خدمتلریگه کتته اعتبار بیریب ، اونگه نسبتاً چوقور احترام و صمیمیت کورسه ته دیلر. 

«نوایی» رمانی بویوک وزیر حیاتی نینگ تورلی قرره لری و اوشبو دورنینگ برچه خصوصیتلرینی بدیعی شکلده گوده لنتیریب بیرگنی سببلی کتته تاریخی- بدیعی قیمتگه ایگه. شو باعث هم رمان ترجمه سی افغانستان ضیالیلری تامانیدن کتته قیزیقیش بیلن کوتیب آلیندی.

محمود سعدی :  سیزنینگچه رمان نینگ بدیعی اهمیتی نیمه ده ؟

دکتور عبدالحکیم شرعی جوزجانی :  آی بیک فقط گینه عالی استعدادلی یازوچی ایمس ، بلکه اقتدارلی شاعر هم بولگنی اوچون نوایی نینگ هم تشقی ، هم ایچکی دنیاسینی چوقور تصویرلشگه انتیلگن . ادیب اوزبیک اوتمیش تیلینی تاریخی رمان ژنری معیارلریگه ماسلشتیریب ایشلتدی. خلق مقاللریدن ، نوایی ادبی تیلیگه خاص بولگن سوزلر و اته مه لردن کینگ فایده لنیب آنه تیلیمیز نینگ افاده امکانیتلرینی کینگیتیردی . او ایشلتگن سوزلر ، یرتگن جمله و عباره لر بولاق نینگ تینیق سوویدیک ضمیریمیزده گی مضموننی یارقین افاده لیدی . آی بیک نینگ جمله و عباره لری کوپینچه موجز (قیسقه) بولیشیگه قره مسدن ، تولیق معنا و مضموننی انگله ته دی. بو اورینده آی بیک عرب کلاسیک ادبیاتیده گی «اینگ یخشی بیان کوپ معـنیگه دلالت قیلوچی قیسقه سوزدر» دیگن قاعده گه عمل قیلگنگه اوخشیدی.

ایککینچی دن ، آی بیک نوایی شخصیتی نی مجسملشتیریشده اونینگ فقط ظاهری سیماسی ، یوریش-توریشلری ، سوزلش و کولیشلری ، بعضاً ایسه غضبلنیش حالتلرینی مهارت بیلن بدیعی کورسه تیب گینه قالمی ، بلکه اونینگ روحی دنیاسی ، یککه و تنها لیگی، موسیقی گه علاقه سی و ارمانلرینی افاده لشگه موفق بوله دی.

آی بیک رمانیده نوایی اولوغ دولت و سیاست اربابی ، فن و مدنیت ترقیاتی نینگ یلاو برداری ، برچه علم و صنعت اهلی نینگ حامی سی ، اوروش و قیرغین دشمنی ، تینچلیک ، صلح و اهیللیک ساقچیسی ، تورلی خلقلر ارا دوستلیک و برادرلیک جرچیسی و بویوک انسان سیور صفتیده گوده لنه دی.

محمود سعدی :  سیز هرات شهرینی یخشی بیله سیز . آی بیک «نوایی» رمانیده تصویرلگن هرات اصل هرات گه قنچه لیک اوخشیدی ؟

دکتور عبدالحکیم شرعی جوزجانی : مین بیلمیمن ، آی بیک هرات شهرینی کورگنمی یاکه کورگن ایمسمی. هرحالده اونینگ سحر گر قلمی اوشبو شهرنینگ 15 عصرده گی قیافه سینی شوندی مهارت بیلن تصویرلیدی که ، مین رماننی اوقیگنده بعضاً هیجانلنیب کیتیب اوزیم خراسان پایتختی نی اوشه دورده یقیندن کوریب ، او ییرده یوز بیرگن حادثه لرنینگ شاهدی بولگندیک بولردیم.

نوایی هرات خیابانی نی جوده سیوردی . اونینگ اثرلریده خیابان گه بغیشلب یازیلگن شعرلرنی کوپ اوچره تیش ممکن . جمله دن ، «حیرة الابرار» - ده :

ترجمه سی : « ای فانی ، آدملر قیدیریب یورگن جنت گه آلیب باروچی شاه کوچه ، در حقیقت هرات خیابانی دُر.

آی بیک هرات شهریده اوقوچینی کیزدیریب ، عادی آدملر کورالمیدیگن نرسه لرنی کورسه تیب بیره دی . اونینگ اوتکیر نگاهی قیلنی قیرققه یاریب (موشگافانه- ت) ، حیات نینگ جوده نازک و مرکب تامانلرینی کورسه تیشگه قربی ییته دی.

مؤلف نینگ تصویرلش اسلوبی شو قدر کوچلی که اثرنی اوقیگن کتابخوان هرات شهریده کیزیب عظمت مناره لر ، حشمتلی مسجدلر ، آدملر بیلن گوجوم کوچه لر و بازارلر ، تورلی متاع لرگه توله دکان لر ، علم و فن گه چنقاق طالبلر درس آله دیگن ییریک مدرسه لر ، اوزاق اولکه لردن ییتیب کیلگن سودا کروانلری و ینگی آتگن قویاش نورلری بیلن سوزلشیب تورگندیک کاشینکار مهابتلی رواقلر ، طاقلر و گنبذلرنی یقیندن کورگندیک بوله دی . کیمیاگر لر ، شیشه سازلر ، موسیقه چیلر و باشقه تورلی- تومن کسب و هنر ایگه لری بیلن تولیب- تاشگن عظیم شهر هرکونی مینگلب مسافرنی قبول قیله دی و مینگلب مسافر اوندن چیقیب کیته دی . هر ییرده شعر و ادبیاتگه قیزیقیش بار . مدرسه لردن بازار رسته لری ، حلواپز دکانلریگه چه آدملر شعریت ، اینیقسه ، نوایی ایجادیاتی بیلن قیزیقه دیلر.

آی بیک نینگ سحرلی قلمی بیلن بیتیلگن اوشبو اثرده نوایی نینگ انساندوستلیک تویغولری اونینگ برچه خط - حرکتیده یققال کوزگه تشلنیب توره دی . آی بیک نوایی نی اینگ عالی انسانی فضیلتلرنی اوزیده جمعلگن ، برچه انسانلرگه نسبتاً مهر و شفقت منبعی و حتی حیوانلر اوچون هم رحم و عاطفه لی بولگن بیر اولوغوار ذات صفتیده گوده لنتیریشی اوقوچی قلبیده اونگه نسبتاً چوقور حرمت و محبت تویغوسینی اویغاته دی . سیاسی ماجرالرنی تینچلیک یولی بیلن ییچیش و یوز بیرگن قوزغالانلرنی عادلانه تدبیرلر آرقه لی توخته تیش نوایی نینگ مثلی کم بولگن سیاسی رهبر ایکنلیگینی اثباتلب بیره دی.

توغری ، حاضرگی دور میزانلری اساسیده فکر یوریته دیگن بولسک ، رمان نینگ ایریم صحیفه لریده توتالیتر توزوم (استبدادی نظام- ت) مفکوره سی نینگ تأثیری سیزیله دی . مثلاً فن و مدنیت حامی سی ، اوزبیک ممتاز ادبیاتی (کلاسیک ادبیاتی) نینگ اولوغ نماینده سی سلطان حسین بایقرا اوبرزی (تمثالی) انه شو مفکوره اساسیده یره تیلگن . بیراق بوندی کمچیلیک لر رمان نینگ اهمیتینی پسه یتیرمیدی.

اوزبیک رمانچیلیگی نینگ اورنه گی (مقصود شیخزاده) بولگن . آی بیک نینگ «نوایی» رمانی ملی ادبیاتیمیزده تاریخی- بیوگرافیک ژنرنی باشلب بیرگنلیگی بیلن هم اوزاق ییللر اوز قیمتینی سقلب قالیشی شبهه سیزدیر .

بابر کلتوری انجمنی نینگ سایتی دن آلیندی