بولوت

اؤرته عصرنینگ آخرلریدن باشلب حاضرگی کونگه قدر «اویستا» معلوماتلری (ولایتلرنینگ اریاشیانه بؤئیچه بیرله شیشی) گیرادوت و گیکتی اثرلری « کتته خوارزم » ، شو نینگ دیک ، کتیسی نینگ قدیمی باختریا پادشاه لیگی حقیده گی معلوماتلری و نهایت ارخیالوژیگ تدقیقاتلر نتیجه لری اؤرته آسیا ده ایلک دولت اویوشمه لری نینگ پیدا بؤلیشی معمألرینی اؤرگنیش اوچون اساس بؤلگن بؤلیشیگه قره مسدن ، قدیمگی دولتلر حدودلری ، شکللری ، باشقارو تیظیمی و سنه سی بیلن باغلیق بؤلگن موضوع لرنینگ ایریم یؤنلیشلری همان علمی بحث لرگه سبب بؤلماقده .

اجتماعی-اقتصادی احوالنی تحلیل قیلیش شونی کؤرسته دیکی ، میلاد دن اول ، بیرینچی مینگ أیللیک نینگ باشلریگه کیلیب ، اؤرته آسیا نینگ نسبتن رواجلنگن حدودلریده ایلک دولت اویوشمه لری پیدا بؤله باشلیدی .

 میلاد دن اول . 8-9 نچی عصرلرگه کیلیب ، باختریا ( جنوبی اؤزبیکستان ، جنوبی تاجیکستان ، شمالی اوغانستان ) حدودلری ده حربی اهمیتگه ایگه بؤلگن سیاسی بیرلشمه لر تشکیل تاپه دی . اؤشه دور ده مرغیانه و سغدیانه قدیمگی باختریا نینگ ایریم قسملری بؤلگنلیگی حقیده تورلی معلوماتلر بار . باختریا شرقده گی اینگ مهم حربی و اقتصادی مرکزلر دن بیری بؤلیب ، اهالی نینگ ، قدرتلی شهرلر و قلعه لرنینگ کؤپلیگی ، طبعی خام اشیأگه بایلیگی ، مهم مرکزی سودا یوللری چار رهه سیده جایلشگنلیگی ، هنرمندچیلیک نینگ رونقی شونده ی دلالت بیره دی. 

سؤنگی أیللرده آلیب باریلگن تدقیقاتلر «کتته خوارزم» ، «قدیمگی خوارزم» مسئله لریگه بیرمونچه انیقلیک لر کیریتدی . ارخیالوژیک تدقیقاتلر نتیجه لریگه کؤره ، خوارزم توپراغیده میلاد دن اول .7 - 8 نچی عصر لرگه عاید پخسه یاکی خام غیشت تورر جایلر انیقلنمگن (تورر جایلر یه ریم یرتؤله لردن عبارت). قدیمگی خوارزم دولتی میلاد دن اول . 6 نچی عصر ده آمو دریا نینگ اؤرته آقیمی قسمیدن آرال گه یقین بؤلگن یرلرده وجودگه کیلگن . باختریا و خوارزم دولتی نینگ حدودی چیگره لری اؤرته آمو دریا آقیمیده گی یرلر آرقلی اؤتگن . خوارزم نینگ ایریک سوغاریش انشأتلری میلاد دن اول .5 - 6 نچی عصر لرگه عاید دیر . اؤلکه ده بو دورلر گه عاید کؤپگینه شهر و قشلاقلر خرابه لری آچیب اؤرگنیلگن . اولرده گی تاپیلمه لر ، منزلگاه لر ، خام غیشت و پخسه دن قد کؤتر گن بؤلیب ، اهالی دهقانچیلیک و چارواچیلیک شغولنگن . شهرلرده هنرمندچیلیک رواجلنگن .

قدیمگی سغدیانه ، زرافشان و قشقه دریا واحه لریده جایلشگن بؤلیب ، جنوبی- شرقده باختریا ، شمالی -غربده خوارزم بیلن چیگره داش بؤلگن . سغدیانه حقیده «اویستا» ، هخمانی لر دوری ، میخت یازولری و یونان-ریم تاریخچی لری معلوماتلر بیره دیلر . قشقه دریا ده گی بیر قطار تورر-جایلر و اوی -قؤرغانلر قالدیقلری میلاد دن اول . 8 - 9 نچی عصر لرگه عاید دیر . سغدیانه ده افرآسیاب ، یرقؤرغان ، اوزونقیر کبی یه ریک شهر مرکزلری همده قؤشنی ولایتلر و دولتلر بیلن اؤز ارا اقتصادی و مدنی علاقه لر رواجلنه دی .

اؤزبیکستان حدودلریده گی اینگ قدیمگی دولتلر حقیده زردشتی لرنینگ مقدس دینی کتابی «اویستا» ، هخمانی لر نینگ میخت یازولری ( بیخیستون ، نقش رستم ، سوزه ، پیرسیپال ) یونان -ریم تاریخ چی لری نینگ (گیرادوت ، گیکتی ، کورسئی روف ، ارین ، ستره بان و باشقه لر ) معلوماتلر بیره دی . سؤنگی أیللر ده قدیمگی باختریا ، سغدیانه و خوارزم حدودلریده آلیب باریلگن ارخیالوژیک تدقیقاتلر کؤپ حاللرده یازمه منبعلر معلوماتلرنی تصدیقلی دی.

میلاد دن اول .559 أیلده ایران ده پادشاه کیر 2 هخمانی لر دولتیگه اساس ساله دی . میلاد دن اول . 545 - 540 أیللرگه کیلیب هخمانی پادشاه لری اؤرته آسیا ده گی پرفیه ، مرغیانه ، باختریا ، سغدیانه کبی ولایتلر و کوچمنچی قبیله لر اوستیدن اؤز حکمرانلیکلرینی اؤرنتدیلر . اؤرته آسیا خلقلری باسقینچیلرگه قرشی مردانه وار کوره ش آلیب باره دیلر . خصوصن ، کؤچمنچی ماسگیت قبیله لری هخمانی لرنینگ کتته قؤشنیلرینی تار-مار ایته دیلر (میلاد دن اول . 530 أیل . ) بو جنگده فارس پادشاه سی کبیر 2 هم هلاک بؤلدی . شونیدیک ، میلاد دن اول . 522 و 519 - 518 أیللرده مرغیانه ده همده سکلر اؤلکه سیده فارسلر گه قرشی قؤزغلانلر کؤتریلدی.

بو دورده قدیمگی باختریا اهالی سی نینگ اساسی مشغولاتی دهقانچیلیک ایدی . قلعۀ میر ، کوچوک تیپه ، قیزیل تیپه ، قیزیلچه ، بندیخان کبی میلاد دن اول . 4 - 6 عصر یادگارلیکلریدن کؤپلب محنت قوراللری تاپیلگن . دهقانچیلیک صنعتی سوغاریشگه اساسلنگن . بو حدود لر ده اوندن تشقری چارواچیلیک ، کولالچیلیک ، تیمیرچیلیک و بدیعی هنرمندچیلیک (آمو دریا خزینه سی) هم رواجلنه دی.

میلاد دن اول . 4 - 6 نچی عصر لرده سغدیانه ده کؤپلب شهر و قشلاقلر بؤلیب ، اولر فارس پادشاه لریگه کتته-کتته سالیقلر تؤلب تورگنلر . خصوصن ، بو دور گه عاید اوزونقیر ، یرقؤرغان ، افرآسیاب ، قؤرغانچه ، کؤک تیپه کبی 50 دن زیاد یادگارلیکلر اؤرگنیلگن . بو حدودلردن تاپیلگن کؤپگینه تاپیلمه لر اهالی نینگ دهقانچیلیک ، چارواچیلیک و هنرمند چیلیک بیلن شغوللنگنیدن دلالت بیره دی. شونینگ دیک ، سودا- ساتیق و اؤز ارا علاقه لر هم انچه رواجلننه دی .

بو دور ده خوارزم حدودیده هم یه ریک -یه ریک منزلگاه لر موجود ایدی . قشلاقلرده دهقانچیلیک ، شهرلرده ایسه هنرمندچیلیک رواجلنگن ایدی . جانباز قلعه ، کؤزه لیقیر ، توپراق قلعه کبی لر مدنی مرکزلر حسابلنگن . اؤزبیکستان ده گی اینگ قدیمگی محللی یازو نمونه لری هم خوارزم حدودلریدن (توپراق قلعه ، میلاد دن اول . 4 عصر) تاپیلگن .

میلاد دن اول . 329 أیلیگه کیلیب ، مقدونیه لیک اسکندر نینگ اؤرته آسیاگه یوریشلری باشلنگندی . اسکندر قؤشنیلری سغدیانه و اوستوراشنه یرلریده جوده قتتیق قرشیلیککه دوچ کیلدی . جنگ لرده اسکندر نینگ اؤزی هم بیر نیچه مرته یره دار بؤلدی . میلاد دن اول . 329-327 أیللر دوامیده محللی سغدی اهالی سپیتمن باشچیلیگیده یونان -مقدون باسقینچیلریگه قرشی کوره ش آلیب باریب ، اولرگه جوده کتته تلفات ایتکزدی . اسکندر قؤشنیلری هیچ قچان سغدیانه ده کیدیک قرشیلیککه اوچره مگن ایدی .

میلاد دن اول . 323 أیلده مقدونیه لیک اسکندر وفات ایتگنیدن سؤنگ اؤرته آسیا یرلری سلواکه حکمرانلیگی آستیگه اؤته دی (میلاد دن اول ، 306 أیل ).سلواکی لردن بؤلگن انتیوخ بیر ، دوریده (میلاد دن اول ، 280-261 أیل) اؤرته آسیا ولایت لریده تینچ حیات باشلنیب ، قشلاق خؤجه لیگی ، هنرمندچیلیک ، سودا-ساتیق انچه گینه رواجلنه دی . اؤرته آسیا یرلری سلواکی لر دولتی نینگ مهم قسمی بؤلیب ، حربی-ستراتیژیک و اقتصادی اهمیت گه ایگه ایدی . اؤرته آسیا ولایت لری نینگ سلواکی لر دولتی ترکیبی گه کیرگن دوری یونان-مقدون یوریشلری پیتیده ویران بؤلگن ایشلب چیقاروچی کوچلر نینگ و باختریالیک لر ، سغدی لر همده پفیه لیکلر نینگ باسقینچیلریگه قرشی کوره شده بیرلشو دوری بؤلدی.

میلاد دن اول . 3 نچی عصر نینگ اؤرته لریگه کیلیب ، سلواکی لر دولتیده تخت اوچون اؤز ارا کوره شلر اوج آلیب کیتدی . نتیجه ده دستلب پرفیه ، کئین ایسه یونان-باختریا دولتلری سلواکی لر دن اجره لیب چیقدی . میلاد دن اول .250 أیلده بیرینچی یونان-باختریا پادشاه سی دیآداد اؤزینی حکمدار دیب اعلان قیلدی و تنگه لر ضرب ایدی.
تنگه شناسلیک معلوماتلریگه کؤره ، میلاد دن اول . 3 نچی عصر نینگ آخریگچه یونان - باختریا ده بیر نیچه پادشاه لر اؤتگنکی ، اولر یازمه منبعلرده ایسلتیلمی دی . میلاد دن اول .2 نچی عصر باشلریگه کیلیب دیمیتری ، ایوکراتید کبی پادشاه لر یونان - باختریا یرلرینی جنوب گه تامان کینگیتیریب باره دیلر . میلاد دن اول . 2 نچی عصر نینگ ایکینچی یریمیدن باشلب کؤچمنچی قبیله لرنینگ هجوملری و اؤز ارا کوره شلری نتیجه سیده یونان-باختریا پادشاه لیگی قوله تیلدی.

داکتر عزیز الله فاریابی