بولوت

اورته آسیا جمهوریت لری ، مستقلليك نی اعلان قيلگندن كيين ، اوزلری نينگ بوتون مادی و معنوی بايليكلری نينگ حقيقی ايگه سیگه ایلنیب ، اَتيلب اونوتديریلگن برچه قدريتلرنی تيكلش يوليده دديل قدم لر تشلب ، فخرلنيش گه سزاوار ايشلر قيليب كيلماقده لر . اوزبیکستان بو ساحه ده پیشقدم دولت صفتیده ، شورا لر دوریدن قالگن چیکله نیشلر گه خاتمه بیریب ، خلق آنگیگه سینگدیریلگن شخصگه سیغینش (کیش شخصیت) عقیده سی ، اوزاق مدتلی قرَملیک نتیجه سی و منقورتلیک علامتی بولمیش اوزلیگی گه (اوز ملی ماهیتی ، ملی تاریخی و آنه تیلیگه) ایشانچسیزلیک قالدیقلرینی یوقاتیش اوچون قتتیق و جدی کورش باشله دی . پایتخت مرکزی و باشقه کتته شهرلرده ، سویت تابولری اورنیده اوزبیک ملی دولتچیلیگی اساسچیسی صاحبقران امیر تیمور نینگ شکوه لی هیکلی ، علیشیر نوایی ، ظهیر الدین محمد بابر ، خورزمشاه جلال الدین منگو بیردی ، ابوریحان بيرونی ، ابن سينا ، ميرزا اولوغ بيك ، احمد فرغانی ، الپامیش و باشقه ملی شخصیت لر نینگ مجسمه لری قد کوتردی ، اولرنینگ حیات یوللری ، علم و مدنیت یولیده قیلگن خدمتلری یارتیلدی . حاضر اوزبیکستان اوشبو ذاتلر ، شو نینگ دیک امام بخاری ، امام ترمذی ، برهان الدين مرغينانی ، بهاؤالدين نقشبند ، بابا رحيم مشرب ، صدرالشريعه لر و باشقه اونلب معـنويت ، روحانيت و سياست آسمانی نينگ پارلاق يولدوزلری بولميش بويوك  شخـصيتلری بيلن جهان گه يوزتوتماقده و جهان اهلی اوشبو ذاتلر آرقه لی بو یاش اولکه نی قـيته دن تنيماقده.

تدقيقاتچيلر ، اوتگن دورلرده ییریک عالملر و بويوك شيخ لر نينگ يريم قيافه سينی كورسه تيش بيلن چيتله نيب ، اولرنينگ معـنويت و روحانيت دنياسي گه قوشگن اولكن اولوشلرینی تيلگه آليشگه هم قادر ايمس ايديلر . مثال طريقه سيده ابو نصرفارابی حقيده كوپ اثرلر يازيلگن ، ليكن اولرنی اوقيگن كيشی اوشبو اولوغ فيلسوف نينگ حقيقی دنيا قره شی نينگ توبیگه یيته آلميدی ، نيگه كيم مذكور اثر لرده ميتافزيك (طبيعـت آرتی) حقيده گی اونينگ فلسفی قره شلری ، شو نينگ ديك انسان روحی بيلن بولگن مناسبتی ، ياريتيب بيريلمه گن ، ياكه ناتوغری تلقين ايتيلگن.

خواجه احمد يسوی حقيده بير قطار سلبی نظرلر و كم سيتیشلردن باشقه هيچ قنداق بير ايجابی فكر كوريلميدی ، هيچ بولمه گنده او نينگ توركی تيل (اوزبيك تيلی) و ادبياتی رواجی يوليده قيلگن خدمتی و قالديرگن اثر لري گه هم اشاره قيلينميدی.

شو نينگ ديك اولوغ صوفی بهاؤالدين نقشبند ، عارف شاعـر بابا رحيم مشرب ، اولكن شاعـر و متفكر عليشير نوايی نينگ دين ، طريقت ومعـنويت گه داير تعـليمات لری چيتلب قوييلگن ايدی.

یيريك صوفي ، اتاقلي روحانی ، 15نچی عصر نقشبنديه طريقتی نينگ بويوك نماينده سی خواجه عبيدالله احرار گه مناسبت بوندن هم يامانراق بولگن . او نينگ روحانی قيافه سی ، تورلی ناروا بهتانلر نقابی آستيده كورسه تيلگن.

ایندی اوزبیکستان ده مستقل لیک قویاشی پارلی باشله گندن کیین ، اولکه تاریخیده معما بولیب اورین آلگن ایریم مسئله لرنی ییچیش اوچون مناسب شرایط یوزه گه کیلیب ، ملی- معـنوی شخصیت لر نینگ حقیقی سیما لرینی کورستیب بیریش ممکن بولگن.

خواجه احرار تورکستان و خراسان ده  توتگن سیاسی و اجتماعی یوکسک مقامیدن تشقری، اوزیدن قالدیرگن عرفانی فکرلر و قیمت بها اثر لری بیلن هم دقت و اعتبار مرکزی ده توره دی.

خواجه احرار (ایرکین کیشی لرنینگ سرداری) و ناصرالدین (دین نینگ یاردمچیسی) لقبلری بیلن شهرت قازانگن خواجه عبیدالله ،  نقشبندیه طریقتی نینگ بویوک مرشدلریدن حسابلنه دی . او مولانا سعدالدین کاشغـری وفاتیدن کیین ، ارشاد مقامیده اولتیریب ، نقشبندیه طریقتینی رواجلنتیردی و او نینگ تعـلیماتینی یوکسک درجه گه کوتردی.

«رشحات عـین الحیات» (حیات بولاغی نینگ تامچیلری) کتابی نینگ مؤلفی فخرالدین علی بن حسین واعظ کاشفی بیرگن معـلومات لرگه کوره خواجه احرار یاشلیکده یوقسیل لیک بیلن حیات کیچیرگن . 12  یاشیده تاغه سی خواجه ابراهیم اونی اوز وطنی بولمیش تاشکینت دن علم اورگنیش اوچون سمرقند گه آلیب باره دی . اوشبو شهر ده او تورلی فـنلردن تعـلیم آلیش بیلن مشغـول بوله دی.

او15  نچی عصر ده خراسان مرکزی- هرات شهری تیموریلر دولتی نینگ پایتختی بولیب، شرق رنسانسی (اویغا نیش دوری) نینگ مرکزی گه ایلنگن ایدی . اوشه زمان نینگ تورلی فن و صنعـت وکیللری ، تصوف طریقت لری نینگ ییریک نماینده لرینی اوشبو شهرده اوچره تیش ممکن ایدی.

خواجه احرار 24  یاشیده هرات گه باریب ، او ییرده اقامت قیلوچی تورلی تصوفی طریقتلر وکیللری بیلن ملاقات ده بولدی . اولردن بیری آذربایجانلیک مشهور عارف و شاعر سید قاسم انوار (وفاتی 1433ییل) ایدی. بو اتاقلی تبریزلیک عالم خواجه احرار گه هر دایم التفات کورسه تیب تورردی. خواجه نینگ اوزی بوباره ده قوییده گی دیک معـلومات بیره دی:

هرات ده بولگن چاغلرده حضرت سید قاسم تبریزی حضوریگه باریب تورردیک . اول ذات آشی نینگ یریمی یییلگن اوز کاسه لرینی مینگه اوزه تیب بوندی بویورردیلر : «ای شیخ زادۀ ترکستانی ، هم چنانکه این ناخوشان قباب ما شده اند ، زود باشد که دنیای تو قباب تو شود». سید بو سوز لرنی ایتگن چاغلریده ، دنیا دن مینینگ هیچ نصیبم یوق ایدی.

معلوم که سید ، مذکور سوز لر بیلن خواجه نینگ تیز آره ده کتته ملک و بایلیک ایگه سی بولیشینی بشارت قیلگن ایکن . خواجه احرار بیش ییلدن کوپراق مدت اقامت قیلگندن کیین ، هرات شهریدن اوز وطنیگه قیتیب کیلیب ، ایکینچیلیک بیلن شغـل لنه دی . کوپ اوتمی او نینگ ملک و دولتی کوپه ییب تورکستان ده اینگ بویوک ملک ایگه لریدن بیریگه ایلنه دی. مذکور منبع ده بیریلگن معـلومات لرگه کوره سر رشته دارلریدن بیری ایتگنیدیک او نینگ مزرعه لری (ایکینزارلری ) 1300 ته دن آشگن ایکن . عبدالرحمن جامی نینگ بو حقده قوییده گی دیک افاده سی بار:

هزارش مزرعه در زیرکشت است

کـــه زاد  رفــتن راه بهشت است

ترجمه سی : اونینگ مینگ ته مزرعه سی ایکیلیب توره دی ، اولرنینگ حاصلی جنت گه باریش یولی نینگ توشه سیدیر.

شو نینگ دیک علیشیر نوایی «حیرة الابرار» ده اوشبو موضوع گه قوییده کی دیک اشاره قیله دی:

ملک جهان مزرعی دهقانی اول

بلکه جهان ملکـی نگهبانی اول

تیموری لر سلاله سی ، عموماً خواجه احرار گه حرمت کوزی بیلن قره ب کیلگنلر ، اینیقسه ، میرزا ابو سعید کوره گانی و او نینگ اولادلری تامانیدن اونگه کورسه تیلگن حرمت ، باشقه بیران شیخ گه میسر بولگن ایمس . روایت لرگه کوره خواجه او نینگ شاه لیک مقامی گه کوته ریلیشینی بشارت قیلگن ایکن . خواجه احرار شاه التماسی گه بناءً مرو شهری گه سفر قیلگن چاغده ، شاه کوپ مسافه لر یوریب اونی کوتیب آلگن ایکن . جامی «سلسلة الذهب» ناملی اثریده اوشبو حادثه گه قوییده گی دیک بها بیره دی:

تافت از التماس شاه جهان

از سمرقند سوی مرو عنان

شاه با کبریا و جاه و جـلال

رفت فرسنگها به استقبال

قرن ها دور آسمان گـــردد

تاچو او اختری عیان گــردد

ترجمه سی : شاه التماسی گه بنأ ، (خواجه احرار) سمرقند دن مروگه قره ب سفر قیلدی . شاه اوز عظمت– حشمتی بیلن کوپ چقیریملرنی باسیب اوتیب ، اونی کوتیب آلدی. کوپ عصرلر آسمان ایله نیشیدن کیین ، اونگه اوخشه گن ینه بیران یولدوز پارلشی ممکن.

خواجه احرار نینگ مناسبتی عبدالرحمن جامی ، علیشیر نوایی بیلن جوده دوستانه بولگن . جامی «تحفة الاحرار» کتابینی اونینگ نامیگه بغیشلب یازه دی و نقشبندیه طریقتی گه اخلاص و ارادت اظهار ایتیش بیلن ، اونی جهان ده «فقر» ایرکین لیگینی انگلب آلگن کیشی دیب مقتیدی:

زد به جهان سکۀ شاهنشهی

کوکــبۀ فـــقـــــر عـبیداللـــهی

آنکـــه زحـریت فـقـر آگـه است

خواجـۀ احـــرار عبیدالله اسـت

علیشیر نوایی «حیرةالابرار» ده اونی مرشد آفاق (عالم نینگ مرشدی) دیب ، قوییده گی دیک مقتیدی:

اول که بـو آفـاق ایچیده طاق ایرور

طاق نی کیم مرشد آفــاق ایـــرور

یــوز قوییبان قوللـیغیـگـه شـــاه لر

بـــزمـیده بیـخـود بـولـیـب آگــاه لر

خدمتیدین هرکیشی آگـاه اولـیـب

گرچه گدا، معـنی ایله شاه اولیب

.....................................

تاکه جهان قصری نینگ امکانی بار

اوستیدن آنـیـنـگ فـلـک ایـوانی بـار

قویمـا سـون ایـوان جهان نـی تهـی

دبـــدبـــۀ کــــوس عـبـیــدالـلـَهـــی

همتیدین بیزنی هم ایتسون خـدای

فــقـر یـولـیـده غـنی ، ایمانـغه بـای

ظهیرالدین محمد بابر نهایت اخلاص و ارادت بیلن او نینگ «والدیه» رساله سینی اوزبیک تیلیگه منظوم ترجمه قیلدی . بابر ، اثرنینگ باشلنغـیچ قسمیده او نینگ حقیده قوییده گی دیک یازه دی:

حـــضــرت خـــواجــه عـبـیــدالله دیــــن

ایـــشــیــت اول ســر خدا آگــــه دیــن

خواجه لرخواجه سی اول خواجه عبـید

خـادم و چــاکــری شِـبـلی و جُـنـیـد (1)

حــالــت و مــرتـبــه ســی ظـاهـــر دور

وصـــف و تـعــریـفـیـده تـیـل قـاصــر دور

خواجه احرار اوزیدن قالدیرگن سیر مضمون اثرلر ، جمله دن کلمات قدسیه ، ملفوظات،  فقرات احراریه ده نقشبندیه طریقتی گه دایر تعـلیمات نی کینگ کولمده یاریتیب بیره دی. خواجه احرار نقشبندیه طریقتی نینگ باشقه نماینده لریدن اجره لیب توره دی. او ، وحدة الوجود و وحدة الشهود اورته سیده  تورگن نقشبندیه تعـلیماتی نی فلسفی تامانگه یونلتیریب، وحدة الوجود (پنته ایزم) بیلن باغله دی . او ، رسالۀ والدیه و فقرات احراریه ناملی اثرلریده بوباره ده اوز فکر و ملاحظه لرینی قـوییده گی دیک تلقین ایته دی:

«ایمان نینگ حقیقتی احسان دیر ، یعـنی انسان ، اوزی ایشانیب معـتقد بولگن نرسه اوچون ظاهری حس لر بیلن (سیزگی و حس آرقه لی) سیزیله دیگن نرسه لر دیک ایشانه دیگن بولسین. "الإحسان أن تعبدالله کأنک تراه" (خدا نی کوره دیگندیک بولیب ، اونگه سیغـینیش ، احسان دیمک دیر. )

بوتونلی اوشبو مکانگه ایریشیب ، یره توچیدن باشقه نرسه لر ، محبت پرده سی ، حقیقت نوری آرقه لی اورته دن کوتریلیب ، انسان حقیقی یره توچیدن باشقه نرسه لرنی اونیتیش شرفی گه نایل بولگندن کیین ، حق سبحانه تعالی دن باشقه هیچ نرسه قالمی ، بنده نینگ نظریده ، فقط بیر ذات قاله دی . شو آره ده شاهد لیک و مشهود لیک (شاهد کوروچی یعـنی بنده ، مشهود کورینوچی یعـنی تنگری) صفت لری اورته دن کوتریلیب "لایعـرف الله الاالله" (الله نی ، الله دن باشقه کیشی تنی آلمیدی) معـنی سی عیان بوله دی ... قلم اینجا رسید و سربشکست (بوییرگه کیلیب ، قلم نینگ اوچی سیندی).»

کورینیب توریبدی که شاهد لیک و مشهود لیک صفت لری آره دن کوتریلگندن کیین ، هر ایککه له سی صفت سیز بولیب ، آره لریده فاصله قالمیدی ، یعـنی بیر بوله دی . بو ایسه «وحدت» مسئله سی نینگ اینگ یارقین افاده سیدیر . لیکن خواجه احرار دور شرایطی دایره سیدن چیقه آلمی ، مسئله نی انیقراق قیلیب یاریته آلمیدی و بو ییرگه کیلیب قلم نینگ اوچی سیندی یعـنی کوپراق یازیش ممکن ایمس دیب ، سوزنی توگه ته دی.

شونینگ دیک رساله والدیه ده (بابر ترجمه سیده) قوییده گی لرنی اوقیمیز:

بیل که بو ایرده تورور بیر مشکل

عــیــن مـذکـور بـولـور ذاکـر تیـل

ذاکـــریــــت بــیـــله مــذکـوریت

بیـل مـبـدل اولـور اوشبو فرصت

ذاکریت بیلن مذکوریت (ذاکرلیک و مذکورلیک) ، شاهدلیک بیلن مشهود لیک نینگ بیرله شووی ، وحدة الوجود عـقیده سی نینگ یارقین افاده سی حسابلنه دی.

نقشبندیه طریقتی نینگ ادامه چیسی بولمیش مجددیه طریقتی نینگ اساسچیسی امام ربانی ، مولانا عبدالحی گه یازگن 291 مکتوبی ده بونداق دیدی: نقشبندیه ، جذبه مقامی گه ییتوشگندن کیین ، خواجه نقشبند و خواجه احرار طریقت لری ، بیربیریدن اجره له دی . عـلم و معارف لر هم بیربیریدن اجره لگن بوله دیلر (مکتوبات امام ربانی ، 249 بیت ، تاشکینت ، 1328هجری ییل.)

امام ربانی کتاب نینگ 13 مکتوبی ده «همه اوست» (همه اونینگ اوزیدیر) دیگن وحدة الوجود شعاری اورنیده ، «همه از اوست» (همه اوندن دور) دیگن وحدة الشهود شعارینی ایلگری سوریب ، او نینگ اسلام شریعـتی اصوللری بیلن مطابق ایکن لیگینی اثباتلشگه حرکت قیله دی. شو یوسینده او خواجه احرار وحدت مسئله سینی کوپ ایلگری سورگنیگه اشاره قیلیب ، او نینگ سببلرینی ایتیب اوته دی.

خواجه احرار هرات شهری ده بیش ییلدن کوپراق مدت حیات کیچیرگن ایدی ، او نینگ تعلیماتی افغانستان لیک شاعرلر اثرلریده اوزیدن چوقور تأثیر قالدیرگن . بیز عبدالرحمن جامی ، علیشیر نوایی و بابر میرزا شعـرلرینی کیلتیردیک . افغانستان ده متقدم شاعر لردن تشقری ، حاضرگی زمان شاعر– ادیب و عالم لری هم اونگه نسبتاً چوقور حرمت و اعتقاد بیلدیره دیلر . مثال طرزیده بیز افغانستان لیک اوزبیکلر بویوک عالمی و ذواللسانین  شاعـری الحاج استاد قاری محمد عظیم عظیمی دیوانی دن بیر نیچه شعـرنی نمونه قیلیب کیلتیره میز:

استاد عظیمی 52 بَیتلیک قصیده سینی «نقشبندیه  مجددیه عالی سلسله سیگه» دیب اته گن . شاعر حضرت محمد علیه السلام دن باشلب ، 31 ته اسلام رهبرلری و مشهور شیخ لرنینگ اسملرینی تیلگه آلیب ، اوز قصیده سی نینگ 12 بَیتینی نقشبندیه طریقتی نینگ مشهور نماینده سی – درزاب لیک عبیدالله صوفی جان خلیفه گه بغـیشلیدی ، اونی خواجه احرار نینگ آتداشی (هم نامی) دیب چوقور حرمت بیلدیره دی و خواجه احرار نی دین شاهی ، سخاوت بولوتی ، خیر و احسان کانی ، بخشش و عطا عمانی دیب مقتیدی :

یارب به جود خواجۀ احرار شاه دیـن

ابــر عطــا و کــان کـرم ، قـلزم نـوال

....

آمـد سمی خـواجـۀ احرار چـون بنام

هم کم مدان زخواجۀ احرار در کمـال

مشهور در زمانه ، مخدوم صوفیجـان

مـحـروز بـاد مـهـر وجـــود وی از زوال

شو نینگ دیک استاد عـظیمی نقشبندیه طریقتی گه بغیشلنگن 26 بَیتلیک باشقه بیر قصیده سیده ، اوشبو طریقت پیشوا لری جمله دن خواجه احرار نی مقتب ، حر و آزاد انسانلر نینگ سروری بولگنی اوچون او نینگ لقبی خواجه احرار بولدی دیدی:

یــارب به آنکـه سرور آزادگـــان بــود

زان نام گشت خواجۀ احرار ، مرو را

خلاصه شوکه خواجه ناصرالدین عـبیدالله احرار اوزیدن قالدیرگن کتته معـنوی میراثی بیلن نه فقط اوزبیکستان و اورته آسیا ده ، بلکه افغانستان ، پاکستان ، هندوستان و باشقه اسلام مملکت لریده برچه تصوف و معـنویت مخلص لری قلبیدن اورین آلیب ، فیض و برکه منبعی بولیب کیلگن. او نینگ نامی چوقور احترام و عزت گه ایگه بولگن حالده اوزبیکستان و افغانستان خلقلری آره سیده ، معـنوی علاقه لر رمزی بولیب قاله دی.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

حضرت خواجه عبیدالله احرار رضی الله عنه نینگ مقبرۀ سی ، اوزبیکستان نینگ سمرقند شهریده