جهان مدنیتی گه تیموری ملکه لر نینگ قوشگن اولوش لری (ایکینچی قیسمی)

ایکینچی قیسمی

کامران میرزا نینگ قیزی گلرخ بېگیم هم آته سی و بابا سی دېک شاعر بۉلیب ، اۉزیدن بیر قنچه شعرلر قالدیرگن . قوییده گی بیت اوندن دیر :

هــېچـگـه آن سـرو گـُلرخسار بــې اغـیار نېست

راست بوده­ست این­که در عالم گل بېخار نېست

ترجمه :

هېچ قـچـان اول ســرو گــُلرخسار اېمس اغیارسیز

چین اېـکن کیم بۉلمه­گه­ی عالمده بیر گل، خارسیز

نورجهان بېگیم (مهرالنساء بېگیم) جهانگیر (سلیم شاه) نی اۉز فهم و فراستی ، بدیهه گۉیلیگی، مجلس آرالیگی و تورلی هنرلر و مهارت لری بیلن شونده­ی رام قیلگن اېدی که جهانگیر او نینگ فکرینی سۉره­مسدن بیرار ایشگه قۉل اۉرمس اېدی . او نینگ نامی سکه ده ضرب قیلینگن حتی که فرمان (بویروغ) لرده باسیله دیگن مهرده هم جهانگیر نامی یانیده او نینگ اسمی یازیلگن اېدی . مملکت ایشلریگه تۉغریدن تۉغری مداخله قیلش بیر قنچه نزاع لر و اوروش لرگه سبب بۉلدی . بو واقعه لرنی ملا کامی سبزواری "فتحنامۀ نورجهان بېگیم" ناملی اثریده ثبت اېتگن . [8]

شعرلریدن بیر نمونه :

گـشـاد غـنـچــه اگـر از نـسـیـم گـلــزار اسـت

کــلــیـد قــفــل دل مـــا تـبــســـم یـــار اسـت

نه گل شناسد و نې رنگ و بۉ و عارض و زلـف

دل کـسـی کــه بـه حسن و ادا گرفـتار اسـت

ترجمه :

گــر نـسـیم اېـسسـه چـمـنـده ، غـنـچه گللر آچیلر

قـلـبیـمـیز قـلـفـی ، تـبـسـم قیلـسه دلـبر ، آچـیـلر

کیم که ناز و حسن اسیری دور ، آچیلمس خاطـری

گـلـنـی رنـگ و عـارضـی یـا مشـک و عـنـبـر آچـیـلر

او ، شعرلریده مخفی تخلص قیلردی و جهانگیر میرزا بیلن بدیهه مشاعره لر اۉتکزردی . جهانگیر رمضان آیی ده ینگی آی ­نی آسمانده کۉریب ، بو مصرع نی اَیته دی :

هـلال عــید بــر اوج فــلـک هـویــدا شـد

(عید هلالی فلک اوجیده نمایان بۉلدی)

نورجهان در حال ایکینچی مصرعنی بونده­ی دېیدی :

کلید میکده گم گشـته بـود ، پـیدا شـد

(میخانه کلیتی یۉقالگن اېدی، تاپیلدی)

جهانگیر نینگ بشقه خاتین لری هم ادبیاتنی سېویب ، گاهی شعر یازیب تورر اېکن لر . بیر کون جهانگیر بیر قلندر بیلن شطرنج اۉینه­یدی . اۉزیگه ایشانگن پادشاه قلندرنینگ "پادشاه یوتقزسه ، عیال لریگه تیگیشلی جهان آرا ، حیات آرا ، دل آرا و فنا آرا باغ لریدن بیرینی قلندر گه بېریشی کېره­ک" دېگن شرطی گه کۉنه دی و حتی آق دانه لر یعنی دستلبکی حرکتنی هم قلندر گه بېره­دی . کۉپ وقت اۉتمه­ی  جهانگیر وزیرینی قۉلدن چیقره­دی و بیر حرکت دن کېین مات بۉلیشی انیق ، اما حرکت جهانگیر دن اېدی . شو وقتده تۉرت ملکه پرده آرتیدن بو اۉیین نی نظارت قیلیب تورگن ، چونکه پادشاه یوتقزسه ، اولر نینگ باغلریدن بیری قلندرگه بېریلیشی ممکن اېدی .

نورجهان بېگیم باغ جهان آرا نی سقلب قالیش اوچون بونده­ی دېیدی :

تو پادشاه جهانی ، جهان ز دست مـده

کــه پـادشـاه جهان را جهـان بـه کار آید

ترجمه :

سېن جهان سلطانی سن ، جهاننی قۉلدن چیقرمه ، چونکه جهان سلطانی گه جهان کېره­ک بۉله دی .

ملکه حیات النسا هم نازلنیب ، تضرع قیله­دی :

جهان خوش است ­، و­لېکن حیات میباید

اگـر حیات نباشد ، جهـان چـه کـار آیـد؟

ترجمه :

جهان یخشیدور ، لېکن حیات کېره­ک ، چونکه اگر حیات بۉلمسه ، جهان نینگ کېره­گی بۉلمه یدی.

ملکه فناءالنسا هم اولردن آرقه گه قالمه­ی ، دېیدی :

جهان و حیات چون همه بېوفاست

فــنـا را طلـب کـن که آخر فناست

ترجمه :

جهان و حیات بېوفادور ، فنانی طلب قیل که همه نرسه نینگ آخری فنا گه باریب تاقیله­دی .

اما ملکه دلارام قوییده­گی بیت بیلن هم باغلرنی ، هم شاه نی مات بۉلیشدن قوتقه­ریب قاله­دی :

شـــــــاهــــا ، دو رخ بـــــده و دلارام را مــــــده

فیل و پیاده پیش کنی ، ­کشت ­اسپ­ و ­مـات[9]

ترجمه :

اې شاهیم ، ایکی رخ نی بېرینگ و دلارام ­نی بېرمنگ ، فیل و پیاده نی سوریب ، آت بیلن کشت بېرسنگیز ، مات قیله سیز .

شاه جهان نینگ زوجه سی ارجمند بانو "ممتاز محل" هم حیاتی ده دولت و سیاست ده توتگن اۉرنی ، هم وفاتیدن کېین اونگه دېب قوریلگن دنیاده گی یگانه عشق و وفا سمبولی "تاج محل" اوچون جهان عیاللری آره سیده ، اېنگ یوکسک نام و احترامگه اېگه .

شاه جهان ، ممتاز محل دن 14 فرزند کۉردی ، اما بولر آره سیده داراشکوه ، اورنگزېب و جهان آرا بېگیم علم و مدنیت ، همده تصوف و عرفان گه قۉشگن حصه لری اوچون اجره­لیب توره­دیلر . جهان آرا بېگیم اوّل­ لری چششتیه طریقتی گه اېدی ، اما کېین راق اوکه سی داراشکوه بیلن فکرداشلیک ده قادریه طریقتی نی اختیار اېتیب ، حضرت ملاشاه گه مرید بۉلدی . البته ملاشاه آسان لیگیچه اونی مرید لیگیگه قبول اېتمه­دی . بو حقده جهان آرا بېگیم قادریه طریقتی­گه بخشیلب یازگن "صاحبیه" رساله سیده بو واقعه نی قوییده­گیچه بیان اېته­دی :

« مېن اخلاص و عقیده­م حقیده مکتوب لر یازیب ، اونگه (ملاشاه گه) یېباردیم ، حتی بیر بار اۉز قۉلیم بیلن نان و سبزی پیشیریب یېباردیم ، اما او : " پادشاه لر بیلن ایشیم یۉق " دېب ، رد جوابینی بېردی . جسارت قیلیب ، بو شعر نی یازیب یېباردیم :

گر میسر شود آن روی چو خورشید مرا

پادشاهی چه که دعوای خـدایی بکـنم»

ترجمه :

اگر اۉشه قویاشدېک رخسارنی کۉریش مېنگه میسر بۉلسه ، پادشاه لیک نیمه که ، خدا لیک دعواسینی هم قیلمه من .

تېموری لر آسمانی ده پارلاق یۉلدوز بۉلیب تورگن ینه بیر عیال ، اورنگزېب نینگ عالمه و شاعره قیزی زیب النساء بېگیم دیر . بو شاعره نینگ جوده گۉزه­ل شعرلری ، یازگن فلسفی - عرفانی اثرلری ، عقل- تدبیری ، پاکیزه و تۉغری حیات یۉلی هر عیالگه عبرت بۉلیشگه ارزییدی . بو شاعره و او نینگ اثر لری حقیده افغانستان ، ایران ، اۉزبېکستان ، هندوستان و بشقه یورت لرده انچه تحقیقات لر قیلینگن . شو نینگ اوچون بیز بو قیسقه مقاله نی شو اتاقلی شاعره نامی بیلن توگته میز ، حال بو که امیر تېمور زمانیدن باشلب ، هندوستان کۉرگانی "بابری" لری نینگ اېنگ سۉنگی اولادیگچه ، خواه او اېرکک بۉلسین یا عیال ، علم و صنعت و مدنیت شیداسی بۉلیب ، هم علم ، صنعت و هنر اهلینی قۉللب قوّتلش ، ترغیب و تشویق قیلیش ، اولر گه ایجادی فعالیت اوچون زمین یره­تیب بېریش بیلن ، هم اۉزلری تورلی علم ، صنعت و هنر نی کمال درجه سیگه اۉزلشتیریب آلیب ، اۉز فکر لری و قۉللری بیلن یره­تگن اثرلر و آبده لری بیلن انسانیت و مدنیتگه اونوتیلمس بویوک خذمت لر قیلدیلر . برچه سی نینگ جایی جنت و روحی شاد بۉلسین .

دکتور شفیقه یارقین

منبع لر :

1.      ابن عربشاه ، عجایب المقدور فی اخبار تېمور ، ام. ای. نجاتی ترجمه سی ، علمی و فرهنگی نشریات شرکتی ، تهران : 1994- ییل .

2.       بابر ،­ ظهیر الدین ­محمد ، ­بابرنامه ،­ ایجی مانو (نشرگه تیارلاوچی) ، کیوتو : 1995- ییل .

3.      هاشمی سندیلوی ، شیخ احمد علی خان ، محزن الغرایب ، دکتور م. باقر اهتمامی بیلن ، 4- جلد ، اسلام آباد : 1371هـ . ییل .

4.      صفا ، دکتور ذبیح الله ، تاریخ ادبیات در ایران ، 5- جلد ، 1- قسم ، فردوس نشری ، تهران : 1378- ییل .

5.      فرهنگ (مجله) ، 11- ییل ، 12- سان ، کابل : 2003- ییل .

6.      چاووش (مجله) ، 4- 5- سان ، 1379- ییل .

[1] - فرهنگ (مجله)، ااییل، کابل: 1383هـ .، 1-2 سان، 7- بېت.

[2] - ابن عربشاه، عجایب المقدور فی اخبار تېمور، M.A. نجاتی ترجمه سی، علمی و فرهنگی نشریات، تهران: 1994- ییل، 324-بېت.

[3] - عجایب المقدور فی اخبار تېمور، 307- 308- بېت لر.

[4] عجايب المقدور فی اخبار تېمور، 282 – 292- بېت لر.

[5] فرهنگ (حورنل)، 11 ییل، 2-1- سان، کابل: 2003- ییل، 54-52 بېت لر

[6] فرهنگ، 96 بېت لر

[7] بابر، ظهیرالدین محمد، بابرنامه، ایجی مانو (نشرگه تیارلاوچی) ، کیوتو: 1995- ییل، 37- بېت.

[8] صفا، دکتور ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، 5- جلد، 1- قسم، فردوس نشری، تهران: 1378- ییل، 381، 382، 459 بېت لر

[9] دلیل، حضرت قل، "شاعر دو روخ بده و دل آرام را مده" چاووش مجله، 5-4 – سان 1379- ییل 82-81 بېت لر                                      « بابر ایزیدن »  وبلاگی دن آلیندی .