بیرینچی قیسمی 

(دنیا) ائنگ توزوگلوگ ، قوراللیغ ، بای ، تاتیغ و گوزه ل تیللرینده ن تانیلغان آنا تیلی میز نینگ ده کئچمیشینده تئگیرلیگ بیتیکلر(کتابلار) یاراتیش بیرله اؤزوده ن مئنگو (جایدان) ایزلر(نشانه) قؤیموش سابلیغ (مشهور) بیلگه لرنینگ سانی آزتئگیلدیر. یالنغوزتورک تیلی باقیمیندان قؤیدوقلاری اؤلومسوز خوماریلاری (میراث) اوچون اؤرقون یازیتلارینینگ یازارلاری ، محمود قاشغارلی ، یوسوف خاص حاجب ، برهان اوغلو قاضی نصررابغوزی ، محمد سلیمان اوغلو فضولی ، نظامی گنجوی ، یونوس ائمره ، میرنظام الدین علیشیر نوایی ، مخدومقولی فراغی ، . . . لارکیبی یوزلرچه بیلگه ، تورک آجونونونگ کؤکونده پارلاغان یولدوزلاریندان سانالادیلار . بول یاروغ یولدوزلار آراسیندا یئنه ده محمود قاشغارلی نینگ یئری آیری ویازدیغی  « دیوان الغات التورک » بیتیگی ده ائشسیزدیر . شول قیسقا یازیدا بؤیله بیر بویوک کیشی بیرله اؤنونگ مئنگو اثرینی هرتامانلاما تانیتماقنینگ اؤلاناقسیز اؤلدوغواؤنگده ن بئللی ، آنجاق بوردا آنا آماج بول بویوک کیشینینگ یئمیشلر(ثمر، میوه) تؤلو بوردوزوندا ن بؤلدوقچا بیره ر توتام چیچئکلرتئریب ایسکه مه کتیر.

 « دیوان الغات التورک » نینگ ایچینده کیلرگه کیرمه ده ن آلدین ، بول تئگیرلیگ اثرنینگ یازغان کیشینی قیسقا بؤلسا دا تانیماغا چالیشامیز ، آنجاق بویوک قاشغارلی نینگ یاشامی ایله ایلگیلی ائلیمیزده چؤق بیلگی یؤقتور ، بارچا بیلدیگیمیز اؤنونگ کئندیسی اؤز اؤلومسوز اثری نینگ آیریم یئرلرینده بئردیگی بیلگی لر ایله قیسیتلیدیر . اؤ ، کئندیسینی  « محمد اؤغلو حسین ، حسین اؤغلو محمود »  دئیه تانیتتیرمیشتیر کی ، یئنه کئندینینگ یازدیغیچا آتاسی بارساغانلیغ اؤلموش و اؤزو ده قاشغار دا  تؤغولموش . بئگلرسؤیوندان کئلدیگی بیرله یاخشی بیرسو(عسکر) بؤلدو غووائنگ یاخشی قارغی (نیزه) قولانا آلدیغینی دا کئندینده ن اؤگره نه میز . قاشغارلی محمود بول بیتیگینی یازمادان اؤنگ ، چؤغوتورک یورتلارینی کئزمیش و اؤلار نینگ آغیزلری ، آتالارسؤزلری ، قؤشوقلاری بیرله کئله نه کلرینی (رسم، عادت) اؤگره نمیش . بول قؤنوملارنی (موضوعلرنی) کئندیسی بؤیله آچیقلامیشتیر ، « بئن (مئن) اؤنلارین (تورکلرنینگ) ائن (ائنگ) اوز(ماهر، استا) دیللیسی ، ائن آچیق آنلاتانی ، عقیلچا ائن اینجه سی ، سؤیچا ائن کؤکلوسو ، ائن ایی (یاخشی) قارغی قوللانانی اؤلدوغوم حالدا اؤنلارین شارلارینی (شهرلرینی) ، چؤللرینی باشتان باشا دؤلاشتیم .» (بیرینچی جلد ، بئت ۹) کؤرونوشوچه ، قاشغارلی بو بویوک اثرینی یازماق اوچون ییللارچا  ایشله میش و تورک لر یاشادیغی یئرلرنی بیرمه بیر کئزیب ، آیری آیری تورک بؤیلاری آراسینداکی آغیز اؤزگه لیگلرینی (خصوصیتلرینی) اؤگره نمه گه چابالانمیش ، قیسقاچا آیتغاندا بوبیتیک ییللارچا چئکیلگه ن ائمگه ک (محنت) بیرله تؤکولگه ن تئرلرنینگ یئمیشی (ثمری) بؤلغاندیر . 

بیلگه نیمیزچه ، اؤنبیرینچی یوزییلدا اسلام آجونوندا (دنیاسیدا) تورک لرنینگ ائتکی (تآثیر) آلانغی (ساحه ، میدان) هرتامانلاما کئنگه یمیشتی ، چؤغو والیلاربیرله کؤپوباش قوماندانلارتورک لرده ن سئیله نیرمیش وشونداغ بیرتؤنه مده (دورده) تورکلرنینگ یاشادیغی بؤلگه لرده ن بیلگینلر بیرله سوبایلارکئندی باختلارینی سیناماق اوچون عراق بیرله مصرگه آقین ائته رلرمیش ، محمود قاشغارلی دا شول تؤنه مده عراققا کئلیب یئرله شمیش وشول یوکسه ک تئگیرلیگ بیتیگینی ده بوردا یازمیشتیر . آنجاق ، اؤنونگ عراقنینگ قایسی کئنتینده و قانداغ یاشادیغینی وشوکیبی اؤنونگ اؤلوم تاریخی بیرله سینینینگ (مزارینی) قایئردا بؤلدوغونو دا بوگونگه چه آنیق بیلمه یمیز . قاشغارلی بیرله چاغداش بؤلغان و اؤندان سؤنغراکی « تذکره » یازیچیلاری ، اؤز اثرلرینده بول بویوک کیشینینگ یاشامی قؤنوسوندا آز یا دا هیچ بیلگی بئرمه میشلر ، آنجاق اؤنونگ یازدیغی بیتیگی قؤنوسوندا کؤپ کیشیلر اؤز یازیتلاریندا بیلگی بئرمیشلر . بؤیله چه اؤنو یالنغوزگینه  « دیوان الغات التورک » ته آراسیرا بئریلگه ن بیلگیلر آرقالی تانییمیز . 

محمود قاشغارلی ، اؤیله کی کئندی یازمیشتیر ، بول اثرینی ۴۶۴نچی هجری قمری (۱۰۷۲عیسوی) ییلدا یازماغا باشلار و اؤنو تؤرت کئز کؤزده ن کئچیردیگته ن سؤنغرا ۴۶۶ نچی هجری قمری (۱۰۷۴عیسوی) ییلدا ایسه بیتیرمیش . مومکون ۴۶۷ نچی هجری قمری ییلدا ایسه اؤشال چاغنینگ خلیفه سی بولغان ابی القاسیم عبدالله بن محمد المقتدی بامرالله گه سونولموشتور(تقدیم ائتیلمیشتیر) .

آنا تیلیمیز آلانغیندا  « بیلگه قاغانلیغ »  قورو (درجه ، مرتبه) قازانمیش بول بویوک کیشی ، چؤق یانلیغ بیرکیشیلیککه ایگه دیر ، اؤیله کی یازدیغی اثرینده کؤره میز ، اؤ یالنغوزگینه بیرسؤزلوگ یازاری بؤلوبان قالمامیش ، اؤنونگ یانیندا اؤ بیرتورکچه چی ، تورکچو ، تیل بیلگه سی ، ادبیاتچی ، آتالارسؤزو تؤپلاوچو ، تورک بؤیلارینی آراشتیریچی وبوگونکو آتی ایلا ائتنوگراف ، افسانه لر تؤپلاوچی و سؤزنونگ قیسقاسی بیر « دایرة المعارفچی » دیر و بو یوزده ن  « دیوان اللغات التورک » ده یالنغوز بیرایلک تورک دایرة المعارفی تئگیل ، بئلکی آجون بؤیو دا بیرینچی دایرة المعارف دیر . کؤرونوشوچه ، بئز تورک لر بوگونگه چه بول ائشی بولونماغان اثرده ن ائنگ آز آسیغلانماقتامیز (فایده لانماقتامیز) و اؤنو یئته رلیچه اؤز آرامیزغا بیله یاییب اؤگره نمه میشیز . آنا تیلیمیزنینگ شوگونلرده یالنغوز اولکه میزده ائمه س ، آجون بؤیودا دا تورلوک سیاسی آماجلار یوزونده ن ، بیر یاندان یاشادیغیمیز اولکه لر ایچینده ن و باشقا تاماندان دا تیشقاریدان کئلگه ن باسروقلار (فشارلر) آستیدا قالیب یؤقالما دور و موندا بؤلماسا دا کؤپ یارالانمیش حالدا اؤلدوغو آپ آچیقتیر . 

یوقاریدا سؤیله ندیگی کیبی ، قاشغارلی محمود کئچمیشیمیزنینگ ائنگ بویوک و سایغی (احترام) تئگیر تورکچه چی و تورکچولرینده ن سانالادی . اؤنونگ تیل باقیمیندان تورکچه چیلیگینی ، تورکچه نی عربچه ایله آتباشی تئنگ یورودوگونو آچیقچا سؤیله ییب کؤرسه تمه گه چالیشماسینی کؤره آلامیز . عرب لر یئنگیب وسومورگه لری آستیغا آلدیقلاری تؤپراقلاردا اؤز تیل لرینی یاییب یئرلیگ تیل لرنی اؤلدوروب بونغا بؤیون ایگمه گه ننی بؤغوب سوستورغان بیر چاغدا قاشغارلی عرب لر یؤنه تیمینینگ قؤینودا تورکچه چیلیک سئسینی چیقاریب ، عرب لرنی ده تورکچه اؤگره نمه گه چاقیرغان و تورکچه نینگ عربچه گه تئنگ بؤلدوغونوساوونموش (مدافعه ائتمیش) بیرکیشی تانیلادی . شونونگدئک اؤنونگ ، تورکچولوگونوده کئندیسی یازدیغی شول ساولاردا کؤره آلماق قؤلایدیر :

« تانرینین (تئنگرینینگ) دولت گونه شینی (قویاشینی) تورک بورجلاریندا دؤغدورموش اؤلدوغونو و اؤنلارین مولکلری اوزه رینده گؤکلرین بوتون تئگره لرینی دؤندورموش بولوندوغونو گؤردوم ( اول چاغین «گونه ش باتماس امپیراتورلوغو» دئمه ک دیر ) . تانری اؤنلارا تورک آدینی وئردی و اؤنلاری یئریوزونه ایلبای قیلدی . زامانیمیزین خاقانلارینی اؤنلاردان چیقاردی ، دونیا ملت لرینین اداره یولارینی اؤنلارین ائللرینه وئردی . اؤنلاری هر کئسه اوستون ائیله دی . کئندیلرینی حق اوزه ره قوتلاندیردی . اؤنلارلا بیرلیکته چالیشانی ، اؤنلاردان یانا اؤلانی عزیز قیلدی و تورکلر یوزونده ن اؤنلاری هر دیله کلرینه ائریشتیردی ، بوکیمسه لری کؤتولرین شررینده ن قؤرودو . اؤقلاری دؤقونماقتان قؤرونابیلمه ک ایچین ، عقلی اؤلانا دوشه ن شی ، بو آداملارین توتوغو یؤلو توتماق اؤلدو . دردینی دینله ته بیلمه ک و تورکلرین گؤنلونوآلماق ایچین اؤنلارین دیللری ایله قؤنوشماقتان باشقا یؤل یؤقتور . بیرکیمسه کئندی تاقیمیندان آیریلیپ تا اؤنلارا سیغیناجاق اؤلورسا اؤ تاقیمین قؤرقو سوندان قورتولور ، بو آدملا بیرلیکته باشقالاری دا سیغینابیلیر ». (بیرینچی جلد ، بئت ۸-۹)

بیلدیگیمیزچه ، قاشغارلی محمود نونگ بول مئنگو اثرینده ن تئک بیرائلیازما قالمیشتیرکی ، بول ائلیازما نینگ یازاری اؤنو قاشغارلی نینگ کئندی ائلی بیرله یازدیغی ائلیازمادان کؤچوردوگونو یازمیشتیر . قاشغارلی ، بوبیتیگینده یازدیغی اؤنگسؤزده ، اؤشال چاغدا قولانیلماقتا بولغان تورک الفباسینی تانیتیرمیش کی ، اؤ الفبا بوگونگئچه مؤغوللار الفباسی بؤلاراق قوللانیلیب کئلمه کته دیر . تورک الفباسی بیرله اؤنونگ اؤزه للیگلرینی (خصوصیتینی) آچیقلادیقتان سونغرا ، ایشله ملریا دا فعل لرده ن آت توره مه (یاراتما) ، سؤزلر نینگ قورولوشتا  قاچ حرف لیگ اولابیله جه گی ، آتلارغا یاپیلغان قؤشومچالار ، ایشله ملر یادا فعل لرگه یاپیلغان قؤشومچالارو ایشله ملرنینگ قورولوشو ، صفت لرکیبی تیل قوراللاری قونوسوندا آیری باشلیقلارآستیندا بیلگی بئرییور . بول قوراللارنی آچیقلادیقتان کئیین ، تورک اولوسونونگ بؤیلاری و اؤلار نینگ هر بیریگه باغلیغ تامغالارنی کؤرگوزوب ، یاشادیقلاری یئرلرینی ده بیر نقشه یادا خریطه ده بئلیرله میشتیر و شونونگ دئک تورک آغیزلاری (لهجه لری) قونوسونو دا یئته رلیگ بیلگی بئرمه کته دیر . تیلیمیزنینگ تورلوگ  قؤنوملاریندا بئریلمیش بوتون بول بیلگی لرده ن سؤنغرا سؤز لر آنغلامی قؤشوقلار ، آتالارسؤزو و اؤرنه کلر (مثاللار) بیرله آچیقلانادی .

« دیوان الغات التورک »  ده سؤزلر الفبا سیرالاماسی بیرله تئگیل ، آنجاق سؤزلر نینگ قاچ حرف لیگ بؤلدوغو اوزه ره سیرالانمیشتیر کی ، اؤندا قاشغارلی چؤغو سؤزلر نینگ آنغلامینی بیرنیچه سؤز بیرله آچیقلامانی یئته رلیگ کؤرمه ی ،  آتالارسؤزو و آیری قؤشوغلارنی دا بو آماج اوچون قوللانمیشتیر . اؤرنه ک توتوبان کئلتیریلگه ن بول قؤشوغلار عرب تیلی بیرله  شعرینینگ ائتکیسی و اؤ آرقالیغ بؤزولوشوندان آلدینکی ادبیاتیمیز نینگ ائنگ گوزه ل وتیریگ اؤرنه کلری سانالادی . قؤیودا بؤیله آچیقلامالاردان بیر نیچه اؤرنه ک کئلتیره میز :  

      دوامی ایککینچی قیسمی ده http://bayanifoundation.blogfa.com/post-83.aspx