بابا رحیم مشرب وحدت دریاسی نینگ غواصی
بابا رحیم مشرب ( 1653 – 1711) اوزبیک کلاسیک ادبیاتی نینگ پارلاق یولدوز لری دن بیری صفتیده عصرلرآشه اوزیدن ترقتگن نور بیلن قلب و روحیمیزنی یاریتیب ، اوز یاقیملی شعـرلری بیلن خلقیمیزگه منظور بولیب کیلماقده .
او ، هم صوفی ، هم لیریک و فیلسوف شاعـر ، عین حالده انسان سیور متفکر و ایرکین تفکر یلاوداری ، عدالتسیزلیک که قرشی کوره ش فدایی یولچیسی ایدی .
مشرب نینگ ایجادی کوپ قیرره لی . بیز اوشبو مقاله ده او نینگ شعـرلریده گی عرفانی قره شلر اینیقسه «وحدت» فلسفه سیگه دایر بیر قطار معـما لر بوییچه اوز فکر و ملاحظه لریمیز نی بیلدیرماقچی میز .
«وحدت» گه عاید فکرو قره شلر ، حس ، تویغـولر ، بابا رحیم مشرب ایجادیده یوکسک اورینده توره دی . او ، ذوق و جذبه گه بیریلگن شاعـر صفتیده ، برچه عالم و بارلیقنی عشقدن عبارت دیب توشونه دی . او نینگ چه عشق حیات و حرکت نینگ تورتکیسی و یره لیش نینگ مقصدی . « غرض کون و مکاندن عشق ایدی ، نی کان و نی جوهر » .
او ، حقیقی عاشق ، عشق اوتیده کوییب کول بولگن شاعـر . روحی نینگ عمانیده عشق تولقینلنیب توره دی ، النگه لی حس و هیجان لرینی یورککه سیغـدیرا لمی ، سوز آرقه لی افاده قیلماقچی بوله دی . لیکن تویغـولری شونچه النگه لی ، نهایتسیز و سانسیز کیم سوز ، کلمه و عـباره لر قالبی گه سیغـمیدی ، شعـر وزنی اونگه تارلیک قیله دی . شو سببلی او هم بعضاً جلال الدین رومی سینگری شعـری عنعـنه لر چیگره سیدن چیقیب ، نهایت شیرین ، یاقیملی و ساده عباره لر بیلن اوز حس و هیجان لرینی افاده لب « مینگ معـنی نی بیرنکته بیلن مختصر ایتدیم » دیدی .
مشرب شعـرلریده وزن و قافیه لر بوییچه بعـضی کمچیلیک لر کوزگه تشلنه دی . او نینگ بیرینچی سببی ایتیب اوتیلگن عامل حساب لنسه ، ایککینچی عامل او نینگ شعـر لرینی کوچیریشده خطاطلر(نسخه کوچیروچیلر) تامانیدن یول قوییلگن سهو و خطالرحسابلنه دی . بیز نینگ فکریمیز چه ، بابا رحیم مشرب قلندرانه حیات کیچیریش جریانیده ، اوز شعـرلری نینگ همه سینی توپلب دیوان شکلیده مرتب قیلیش گه موفق بولمه گن . کیین راق کوپینچه او نینگ شعـرلری یازمه نسخه لردن تشقری آغیزمه آغیز هم ایتیلیب کیلگن و تورلی منطقه لرده روایت قیلینیب یورگن . غا لباً ، او نینگ اثرلرینی توپلگن لر ، هم یازمه نسخه لر ، هم انه شو خلق آرقه لی اوقیب یوریلگن شعـر لرنی ، او نینگ عجایب حادثه لرگه تولیب تاشگن حیات قصه لری بیلن قوشیب یازیب آلگن لر.
بابا رحیم مشرب نینگ فارسچه شعـرلری ، او نینگ اوزبیکچه شعـرلری گه نسبتاً توغریراق کوچیریلگن . بو نینگ سببی شو بولسه کیره ک که ، کوپینچه نسخه لر تورکی تیل بیلن چوقور آشنا بولمگن کاتب لر تامانیدن کوچیریلگن . بوندی حالتنی علیشیر نوایی نینگ بعـضی بیر اثر لری و عبیدی نینگ کلیاتی ده هم یققال کوریش ممکن .
مشرب برچه « وحدة الوجودی » صوفی لردیک بوتون کاینات ده فقط بیرته حقیقت ، بیرته حقیقی محبوب - یگانه یره توچینی کوره دی . بو یولده کعـبه و بتخانه فرقی گه بارمیدی ، کعـبه گه قره ب یول آلگن و بتخانه گه قره ب یوز توتگنلر نینگ همه سی ، اوشه یگانه حقیقت نی ایزلیدیلر . شونینگ اوچون هم او نینگ کافرلیگی یا که مسلمان لیگی گه کونگل باغله مسلیک کیره ک ، نیگه که او ازلدن «اناالحق» ایتیب کیلگن . شو سببلی او نینگ عشق ساغریده هردایم منصور قانی ، می اورنیده موج اوریب توره دی :
انا الحق گوی ایجادم ، تجلی پرور عشقم
مدام ازخون منصورم میی در ساغرعشقم
نه ازکفرم تمنایی ، نه از اسلامـم امـیدی
ندانم کعبه و بتخا نه از هم ، کافر عشقم
شو نینگ دیک او صمد گه (یره توچیگه ) سیغـینوچیلر و صنملرگه عبارت قیلوچی لرنی بیرتامان گه اینتیلیش لرینی کوریب ، بعضاً حیرت لنیب قاله دی :
« یا ، صمدا » نی ترک ایتیب ، « یا صنمیم » دیسم موکین ؟
عـیش و سـرور نـی قوییب ، یـا کـه غـمیم دیسم موکین ؟
حقیقی انسان حقیده مشرب نینگ قره شی عجایب و قیزیقرلی . او برچه کاینات ، حتی که فرشته لردن هم اوستون توره دی ، چونکه حضرت انسان ( حضرت آدم ) اولر اوچون مسجود بولگن . یعنی انسان یره لگندن کیین یره توچی او لرنی ییرگه باش قوییب اونگه سجده قیلیشنی بویورگن ایدی . انسان اوز حقیقی معـنوی مقامی گه ایریشگندن کیین ، ییرو کوک ، محشر و کوثر و حتی جبرئیل دیک بویوک و مقرب فرشته لر هم اونگه تینگ توره آلمیدی ، نیگه که او لر انسان ایمسلر ، شو نینگ اوچون هم ، سیوگی - محبتدن یراغ بولیب ، عشق درد و قیغوسی نی سیزه آلمیدی لر :
« تارتسم بیرآه درد بیلن محشرینگ کویر ! »
« قیلسم فغان ، بولاغی قوریب کوثرینگ کویر ! »
« قاچ آسمان پناه گه یاشون ، پیکرینگ کویر ! »
« ای جبرئیل ییغ ایمدی اوزینگنی پرینگ کویر ! »
« بی درد سن ، فرشته سن و عشقدن یراغ ! »
مشرب نینگ شعـرلریده ، موسی ، خضر و عیسی اوبرز لری (تمثاللری) جوده کوپ اوچریدی . مشرب حقیقی محبوب یعـنی یره توچی دیداری نینگ مشتاقی . دیدار اشتیاقی اونگه بیر لحظه هم آرام بیرمیدی . یره توچینی اوشبو دنیا ده کوریش امکانسیز بولسه هم ، موسی کبی اونی کوریشگه اینتیله دی ، او نینگ جمالینی کوریش میسر بولمسه ، جنت و اونده گی حور لرنی هم یا قـتیرمیدی :
« جنت و حورینگ نی نیلی تا جما لینگ بولمسه »
یره توچی تجلی سی نینگ رمزی بولمیش" طور" تاغی ، « ایمن » وادی سی بات - بات او نینگ شعـرلریده تکرارلنیب توره دی . قرآن کریم ده ذکر ایتیلگن طور تاغی ، ایمن وادی سی ناملی کتته بیابان نینگ چپ تامانیگه جایلشگن بولیب ، حضرت موسی پیغمبر ، اوشه ییرده یره توچی دن «ربی اَرِنی» یعـنی « ای ایگم اوزینگنی مینگه کورست » دیب التجا قیلگنده ، اونگه « لن ترانی » یعـنی بو دنیاده مینی هیچ قچان کوریشینگ ممکن ایمس دیب جواب بیریلگن ایدی . سونگره یره توچی تامانیدن موسی گه تاغقه باق ، اگر مین کورینگنیم ده او ، اوز جاییده توره آلسه ، سین هم مینی کوره جکسن دییله دی . « طور » تاغی الله تجلی سیگه چیده یالمی پرچه لنیب کیتگنینی کورگنده ، قرآن کریم ده ، « وخَرّ موسی صَعِقا » (موسی هوش سیز بولیب ییقیلدی) دییلگن .
مذکور الهی حادثه ، هر دایم مشربنی اوزیگه تارتیب ، تولقین لنتیریب توره دی . او ، بیرنیچه اورینده ، مذکور حادثه گه اشاره قیلیب ، نهایت جسارت و شهامت بیلن دییدی :
نیم موسی نقا ب از چهره بردار
نمی آید خوشم این "لن ترانی"
یعنی مین موسی ایمسمن ، یوزینگدن پرده نی کوتر ، بو ( "لن ترانی" - مینی هیچ قچان کورالمیسن) دیگه نینگ مینگه یاقمیدی ، دیب یازه دی . باشقه بیر شعـریده ( "خَرّموسی" رفتم و "إنّی اناالله" آمدم ) ، یعـنی مین موسی کبی ییقیلیب توشدیم ، لیکن "إنی اناالله " (شبهه سیز مین خدا من) دیب کیلدیم ، دیب "شطحیات" ایتیشگه اوته دی . شطحیات ، یوزه کی معـنی سی شریعـت گه قرشی بولیب ، کامل عارف و صوفی لر تامانیدن وجد و هیجان و جذبه حالتیده تیلگه آلینه دیگن سوزلر . مثلاً مذکور بیت و منصور حلاج ایتگن " اناالحق" (یعنی مین حق من) دیگن سوز . بوکبی سوزلرنی تیلگه آلیش عاقبتیده منصور حلاج ، عمادالدین نسیمی ، یحیی سهروردی و مشرب ، قشری (یوزه کی) متعـصب دین ارباب لری تامانیدن اولدیریلدیلر .
مشرب موسی اوبریزینی (تمثالینی) ، او یره توچی دیداری گه ییته آلمدی دیب ینه بیر جای ده قوییده گی دیک تیلگه آله دی :
" ربی ارنی " دیدی موسی کلیم ، هیچ ییتمه دی
عشقدین نالان بولوبان ، کیچه لر بیدار اوزیم
ینه بیر جایده موسی نینگ ضدی بولمیش فرعـون نینگ ظالم و شداد وزیری" هامان" نامی بیلن اونی ایسلته دی :
در چشم اهل عالم صوفی وشم به ظاهر
سیرت طراز "هامان" ، اندر لباس موسی
یعـنی عالم اهلی نظریده افتیدن صوفی صفت بولیب ، موسی لباسی ده کورینسم هم ، لیکن حقیقت ده سیرتیم – خُلقیم ، "هامان" گه اوخشه یدی .
موسی تمثالی و طور تاغی الوهیت تجلی سی مظهری بولگنی اوچون ، منصورحلاج نظریدن هم اوزاقلشمی تورردی . منصور اوز ماهیتینی ایضاحلش مقصدیده ، معما سیمان بیر شعـری نینگ آخریده بوندی دیگن ایدی :
" ابصر تَنی بمکا ن موسی قائمأ "
" فی النور فوق الطور حین ترانی"
یعـنی ( اوشنده مینگه قره سنگ ، مینی طور تاغی اوزره ، موسی توخته گن جایده نورگه چولغـنگن حالده کورگن بولردینگ). «خضر» ایسه موسی گه یول کورستگن ، ابدی حیات رمزی و حق یولی گه یوللاوچی ذات صفتیده تنیلگن . مشرب هم خضر کبی محبوب نینگ ابدیتی زلال چشمه سیدن سو ایچیب ، او کبی ابدی حیات گه ایریشماقچی بوله دی :
« زلال چشمه سیدن خضر تاپدی عمر طویل »
« منگو بقا لیغ اوچون چشمه زلالینگ آچ »
بعـضاً ایسه اونی عیسی مسیح بیلن بیر جایده ذکر ایته دی . عیسی مسیح (حضرت عیسی) ، حضرت محمد علیه السلامدن ایلگری سونگگی پیغمبر ایدی . او ظاهراً دار گه (صلیب گه) آسیلگن بولسه هم ، تنگری اونی کوککه (تورتینچی آسمان گه) کوترگن . او ، قیامت کونی گچه بر حیات یشیدی .
عیسی نینگ ماجرا لرگه توله حیاتی ، اینیقسه آخرگی کونلری نهایت آغیر ، عذاب عقوبت لی بولیب اوتگن . او حقیقت غـلبه سینی تأمین لش و عدالتنی اورنتیش یولیده آلیب بارگن ایزچیل کوره شی اوچون ، دشمنلر تامانیدن دارگه آسیلیب ، وحشیانه طرز ده قینلگن . شو جهت دن مشرب اوز تقدیرینی اونگه اوخشه ته دی ، بعـضاً عیسی صفت بولیب ، حتی اوندن هم یوکسکراق درجه گه کوتریلگیسی کیله دی :
« باشیم هفت آسمانگه ییتسه ، من عیسی صفت بولسم »
« عیسی روح پرور ، ترک تعـلق ایلر»
« کوک صحنیده قلند ، یخشی مکان ایمسمو ؟ »
حضرت عیسی هرقنچه عروج قیلیب آسمان لرگه کوتریلگن و کبریا حریمیده یشیدیگن بولسه هم ، مشرب وصال دولتی گه ایریشیش اوچون «یارِغار» بولیشینی آرزو قیله دی . « یارِغار» اتمه سی هجرت جریانیده حضرت پیغـمبریمیز بیلن اوز تقدیرینی باغلب ، او نینگ یولداشی ، پناه ایزلنگن غار ایچیده او نینگ صحبتداشی ، صادق و مخلص دوستی صفتیده ، او بیلن خطرلی آنلرنی کیچیرگن بیرینچی خلیفه حضر ت ابوبکر صدیق قه بیریلگن لقب بولیب ، قرآن کریم ده «ثانی اثنین إذهما فی الغار» (غارده بولگن ایککی کیشی نینگ بیری - ایککینچیسی) کبی سوزلر بیلن اونگه اشاره قیلینگن .
« عیسی چیقیب هوا اوزه، کورمدی معشوقی یوزین»
« عشق نینگ اوتیغه من کوییب، باالله یا رِغار، اوزوم»
عیسی و او نینگ تقدیری گه قیزیقیش مشربنی منصورحلاج گه یقینلشتیره دی . منصور نظریده هم عیسی مسیح اوزیگه خاص خصوصیتلری یعـنی یره توچی حکمی بیلن آته سیز توغیلگنی ، اولوغ وارلیگی ، حق یولی فدایی لیگی بیلن منصور نینگ چیکسیز حرمتینی اوزیگه تارتیب توره دی . حتی او ، بیر شعـریده صلیب مذهبی اساسیده دنیا دن اوتکومدور ، بطحی (مکه) و مدینه نی ایسته میمن دیب ، اوز تقدیرینی عیسی تقدیری گه اوخششی نی ایستیدی :
« علی د ین الصلیبِ یکون موتی »
« ولا البَطحی اُرید ولا المدینه »
منصور حلاج و عمادالدین نسیمی « وحد ت » فلسفه سی یولی نینگ قربان لری بولیب ، مشرب نقطه نظریدن پارلاق سیما لر وآرتگه چیکینمس قهرمان لر صفتیده گَوده لنیب توره دیلر . مشرب ، اولر گه نسبتاً چوقورحرمت ، چیکسیز محبت بیلدیریب ، اوز تقدیرینی اولر بیلن باغلیدی و منصورگه قوشیلگنی اوچون خدا گه شکرلر قیله دی .
روایت لرگه کوره شاه مشرب گه او نینگ مرشدی آفاق خواجم ، سین محمود خان ناملی کیشی تامانیدن شهید قیلینه سن دیب بشارت قیلگن ایکن . مشرب هر دایم اوز شعـرلریده او نینگ تقدیری منصورگه اوخشه گن بولیب ، عاقبت الامر بلخ شهری ده محمود خان قولیدن شهادت شربتینی ایچیشی حقیده ایسلتیب یورگن . قوییده گی شعـرگه دقت قیلینگ :
« قانیمنی توکار ایرمیش، بلخ شهریده محمود خان »
« تقدیر ازل بولسه، نیلی انگه بیرمی جان »
« مینگ شکر خداییمغه، منصورغه قوشیلدیم»
« اول روی سیه لرکیم، منصورنی اولدورغان»
«عشقینگ یولیغه کیرگن، البته کیچر جاندین»
« کیچمس ایسه دنیا دن، ایتگن سوزیدور یالغان »
شو نینگ دیک بابا رحیم مشرب « الفقر فخری » مضمونی ده روایت قیلینگن حدیث شریف ا ساسی ده ، برچه دنیوی هوا و هوس ، نفسانی ایستکلر ، مال و دولت ، تاج و تخت گه بیریلیشدن آزاد بیر انسان صفتیده ، فقر (فقیرلیک) گداسی بولیب یشیدی . حافظ شیرازی «درویش وگدا بولیب یشه یاتگن بولسم هم ، اوزیم نینگ بیرته یونگدن توقـیلگن قلپاغیمنی ، یوزته شاهانه تاج بیلن المشتیریش گه حاضر ایمسمن» دیگن ایدی . مشرب نینگ اوزیدن ایشیتیلیک :
بهشت ایوانیده حور و رواقین آرزو قیلمی ساترغه دین و د نیانی ، رواجین آرزو قیلمیباری ، روم و ختا باج وخراجین آرزو قیلمی
شۀ روی زمین و تخت و تاجین آرزو قیلمی
گدای فقر بولد وم ، سیر ا یترمن بحر و بر تنها
گاهی ایککی عالمنی ایککی ته کووش (نعـلین) کبی بیر تامانگه تشلب کیته دی ، چونکه اوحقیقی سلطان نینگ دیوانه لریدن و آیاق یلنگ رندلریدن بوله دی :
« کونین راچو نعلین انداختیم و رفتیم »
« دیوانگا ن شاهیم، رند برهنه پا ییم »
عین حالده بابا رحیم مشرب نهایت جان کویر ، انسان سیور شاعر بولیب ، ایزیلگن ، جبرلنگن و مظلوم آد م لر اوچون قیغوریب یوره دی ، اولر نینگ درد لرینی چوقورسیزه دی.
« دلی تیغ ستمدین یاره بولغان خلقنی کوردوم »
« تنی دردو المدین پاره بولغان خلقنی کوردوم»
« کوزی، وقت سحر سیاره بولغان خلقنی کوردوم »
« فنا شهریده کوپ آواره بولغان خلقنی کوردوم»
« ظلم طغـیان ایتیب دور هربیریسی بیخبر تنها»
او ، اوز دوری نینگ متعـصب دین ارباب لری بیلن کیلیشه آلمیدی ، نیگه که او هر ییرده اوز بوینیگه عشق تومارینی آسیب یوره دی . بوندی حقیقی عشق نینگ توب ماهیتی گه تار فکر متعـصبلر ییته آلمسدیلر:
« مینی کورسه قاچادور شیخ الاسلام اهرمن ینگلیغ »
« نیچون، بوینـومغه زلفی تاری چیرماشقان توماریم بار»
بابا رحیم مشرب نینگ اثر لرینی دقت بیلن تحلیل قیلیب اوقیگنده ، اونده گی مضمون لر قنچه چوقور ، عباره لر زلال سو دیک شفاف ایکن لیگینی سیزیب باره میز .
یوقاریده گی کوزه تیشلرگه اساسلنیب ایتیش ممکن که بابا رحیم مشرب نینگ شعـرلریده بیرتاماندن انسان حیاتیگه تیگیشلی بولگن عالی خصلتلر یعـنی علم و فضیلت گه اینتیلیش ، ایمانلی و وجدانلی بولیش ، یامانلیکدن اوزاقلشیب ، ایزگولیک که یوز توتیش ، اوز سوزی اوستیده توریب یالغان یشیغدن چیکله نیش ، آته - آنه سی ، خلقی و یورتی گه نسبتاً مهر و محبتده بولیش و باشقه کوپ یوکسک اخلاقی نورم لر اورین آلیب ، اوز افاده سینی تاپگن بولسه ، ایککینچی تاماندن ، او نینگ اثر لریده تصوفی غایه لر و عرفانی قره شلر ، اینیقسه «وحدت» مسئله سی چوقور ایلدیز آتگن . مذکور غایه لر ، الهی محبت تویغـولری بیلن قوشیلیب مشرب نینگ شعـری اسلوبی گه یونه لیش بیره دی . او ، بونداق یوکسک مقام گه ایریشگن بولسه هم ، او نینگ بر حیات اسمی یانیده «دیوانه» سوزی قوشیلیب کیلگنلیگی دقتنی جلب ایته دی . حتی بعـضاً او نینگ حیاتنامه سی بیر قطار شعـر لری بیلن «دیوانه مشرب» نامی بیلن هم نشر ایتیلگن.
فکریمیز چه بو نینگ سببی بیر تاماندن او نینگ اوزی «دیوانه» سوزینی کوپ ایشله تیب ، اوز نامی بیلن هم اونی کوپ قوشیب یازگنی بولسه ، ایککینچی تاماندن او نینگ دنیا کیزیب ، قلندرانه سفر قیلیب ، درویش لرچه حیات کیچیرگنی حساب لنه دی . بیز بو حقده تنیقلی عالم استاد غیب الله سلام فکری گه قوشیله میز : "همان که مبارک ، قوتلوغ ، سرلی تبرک نامیگه « دیوانه » دیگن صفت تیرکلگن ایکن ، او نینگ قلبیده وآنگ - شعـوریده ، حقیقتدن هم ، تینیق انسانی تفکر بیلن برابر ، اولیا و انبیا لرگه خاص ذکیلیک ، فرشته و ملایکه لرگه خاص نور ، دیولرگه خاص بیتمس- توگنمس کوچ - قوت مجسمدَی(مجسمدیک) کورینه دی مینگه . دیوانه نی بو«جِننی» ، «تیلبه» دیب انگله میمیز . نیتانگ ! افسوس که ، کوپینچه «دیوانه» سوزی نینگ اوزه یگه اعتبار قیلمیمیز. دیو!!! دیو!!»
تأکید لگنیمیز دیک تصوف تعلیماتیده ابن العربی اساس سالیب رواجلنتیرگن «وحدة الوجود» (پانته ایزم) فلسفی یونه لیشی ، مشرب ایجادیاتی نینگ ایککینچی تامانی و اجرلمس قسمینی تشکیل ایتیب ، او نینگ شعـرلری گه جلال الدین رومی غزل لریدیک شور و هیجان ، جاذبه و ذوق ، حرارت و گوزل لیک بغـیشلیدی . اولرنی اوقیگن کیشی قیته دن اوقیگیسی کیله دی . شاعر جلال الدین رومی و او نینگ سرداشی مشهور عارف شمس تبریزی گه اخلاص کوزی بیلن قره ب ، اوزبیکچه شعـرلریدن بیریده " شمس تبریزی منم ، گاهی جلال الدین منم" دیب او لرنی تیل گه آله دی . مشرب نینگ ایریم فارسچه شعـرلریده " نیمیم ز تورکستان ، نیمیم ز فرغانه" ( مینینگ یرمیم تورکستاندن بولسه ، یرمیم فرغانه دن دور) دیگن جلال الدین رومی نینگ شعـری اسلوبی عکس ایته دی و او ایشلتگن ایریم اتمه لر کوزگه تشلنه دی ، مثلاً :
" ازآشنا گسسته ، پیوسته ایم با دوست"
" با خویشتن نشسته ، لیکن زخود رها ییم"
" با شیخ عهد بسته ، با لولیان نشسته"
"در هر کجا که بینی ، هنگامۀ خداییم "
ترجمه سی : آشنا لر بیلن علاقه نی اوزیب ، دوستگه قوشیلگنمیز . اوزیمیز بیلن اولتیرگن بولسک هم ، اوزیمیزدن آزاد بولگن میز( من من لیکدن خلاص بولگن میز) .
بیز شیخ بیلن عهد و پیمان قیلیب ، لولی لر بیلن اولتیرگنمیز ، هر جایده بیزنی کورسنگ ، خدا نینگ هنگامه سی میز .
مشهور تصوف شناس عالم راجی ارنلدز افاده سی بیلن ایتگنده وحدت ، وحدة الوجود یا که «پانته ایزم» لغوی جهت دن ماده بیرلیگیدن عبارت بولسه ، عرفان فلسفه سیده اوشبو اتمه دن مقصد « کون ومکان » یعـنی بوتون کاینات ده فقط بیر ذات موجود بولیب و او یره توچی نینگ اوزی ایکن لیگی نی افاده لیدی .
آلمان لیک عالم ماکس هورتن «اسلام فلسفه سی» کتابیده یازیشیچه حلاج تصوفگه قوییده گیدیک توصیف بیرگن : صوفی حد دن آرتیق «اِفراد» (یککه لشتیریش) نتیجه سیده یره توچی نینگ ذاتیده مستحیل بولیب ( قوشیلیب، حل بولیب ) یره توچیدن باشقه نرسه قالمیدی . صوفی نینگ سونگگی مقصدی اوز وجودینی الهی ذات ده محو ایتیشدن عبارت دیر . ( فنا - یعـنی یره توچی ذاتیده فانی بولیش - بودیست لر نینگ "نیروانا" سی یعـنی بوتونلی فانی بولیشیگه تینگ دیر ).
راجی ارنالدز فکریچه «اِفراد» فقط یره توچی گه خاص بولگن عمل حساب لنسه ، لویی مَسینیون تأکید لشیچه «اِفراد» شونداق بیر انسانی عمل کیم کیشی ، اوزی نظرده توتگن وجود نی تنلب آلیب ، اونی باشقه لردن شو درجه گه چه اجره ته دی که ، اوزی و اوندن باشقه نرسه قالمیدی .
صوفی ، عالم لر ایتگن درجه گه ییتوشگندن کیین ، الوهیت ذاتیده محو بوله دی ، بیرقطره سو چیکسیز عمان گه توشیب اوزینی کورماقچی بولگنده فقط عماننی کورگنیدیک ، او هم اوزینی کورماقچی بولگنده فقط «ذات» نی کوره دی . نوایی افاده سی بیلن ایتما قچی بولسک :
قیلیب حق وجودی ده محو اوز وجودیـن
نوایــی مـــونـی بـــیــل طــریـق تــصـوف
شویوسینده وحدت گه اعتقاد ابن العربی ، عطار ، جلال الدین رومی ، بایزید بسطامی ، منصور حلاج ، عمادالدین نسیمی ، علیشیر نوایی کبی بابا رحیم مشرب ده هم کوچلی درجه ده موجود ایدی . جلال الدین رومی:
" آنـان کـه طلبگـار خـدائید خـدائید
بیرون زشما نیست ، شـمائید شـمائید"
یعنی : ای یره توچی نی قیدیروچی لر ، او سیز لردن تشقریده ایمس ، اوزینگیز سیز ، اوزینگیز سیز! دیگن بولسه ، مشرب :
" سر به جیب خویش بردم، ازعدم بازآمدم "،
" مـظـهر ذات الستم ، یکتن اوتـاد آمدم"
یعـنی : یاقمگه باش ایگیب ( چوقور تفکر گه باریب ) ، عد مدن قیتیب کیلدیم . مین «الستُ...» دیگن ذات نینگ مظهری من . مین ، بیر اوزیم «اوتاد» اورنیده تورگنمن ، - دیب یازه دی .
" اوتاد " هجویری افاده سیچه تصوف اهلی نظریده ، یره توچی گه یقین آلتی گروه ، جمله دن ، «قـطب» و « نقیب » دن کیین ، اوچینچی اورینده تورگن تورت کیشی دن عـبارت بولیب ، د نیا نینگ تورت تامانیده ، عالم نینگ تورت رُکنی - ستونی صفتیده توخته گن بولور لر .
شونینگ دیک مشرب باشقه بیر شعـری ده :
« خــرّ مـوسی رفتم و "إنــی انــاالله" آمدم »
یعنی موسی سینگری ییقیلیب توشیب ، «إنّی اَناالله» (مین خدا من) دیب کیلدیم دیگن و یره توچی سوزینی اوزیگه نسبت بیریب ایشلتگن . یوقاریده گی مشرب نینگ ایککی شعـری و باشقه کوپ سوزلریدن ، اونده وحدت نظریه سیگه دایر قره شلر قنچه کوچلی ایکنلیگی نی یققال کوریش ممکن .
هرحالده بابا رحیم مشرب نینگ شعـرلرینی او نینگ عرفانی قره شلری یارقین لیگیده چوقور و هر تامانلمه تیکشیریب ، باشقه وحدت شاعـرلری بیلن او نینگ مشترک تامانلری و اوزیگه خاص بولگن قره شلرینی علمی نقطه نظردن بیلگی لب بیریش ، اوشبو عارف شاعر نینگ علمی ، عرفانی شخصیتینی یاریتیشگه کتته یاردم بیره دی . نیگه که مشرب فقط اوزبیک و فارس تیل لریده گی شعـرلری بیلن گینه ایمس ، بلکه اوزی نینگ عرفانی- فلسفی دنیا قره شی و اوشبو قره شلر نینگ ایزچیل ترغیباتچی سی ، عدالتسیزلیک وخرافات حامی لریگه قرشی اوز عقیده سی نینگ ترقتوچی سی و تلقین ایتوچی سی ، حق یولیده اوز جانینی قربان قیلگن فدایی شهید و قهرمان صفتیده هم کتته اعتبار و احترام گه سزاوار انسان دیر.
بولردن تشقری بابا رحیم مشرب نه فقط اوزبیکستان ، بلکه بوتون تورکستان و مرکزی آسیا حدودیده «وحد ت» عرفانی- فلسفی یونه لیشی نینگ آخرگی نماینده سی حسابلنه دی . اوندن کیین گی ایریم شاعر لرده اوشبو تمایل بعضاً کوزگه تشلنسه هم ، کوپینچه تقلید اساسی ده بولیب ، چوقور عـقیدوی و غایوی نیگیز گه ایگه ایمس .
بابا رحیم مشرب حیاتی و ایجادی بیلن بیر قطار تنیقلی عالم لر اینیقسه عبدالقادر حیت میتوف ، عبدالرشید عبد غفوروف ، غیب الله سلام ، وهاب رحیموف ، کامل جان اسرائیلوف و جلال الدین یوسپوف و باشقه لر اوزاق مدت لردن بیری شغـل لنیب کیلیب ، او نینگ شعـری توپلملرینی تیارلب ، ترجمۀ حالینی یازیب کتابخوان لر گه تقدیم ایتگن لر. اینیقسه جلال الدین یوسپوف تامانیدن انتقادی اسلوب ده تیارلنیب ، مفصل سونگ سوزی و لغـت نامه لر بیلن 400 بیتده نشر ایتیلگن «مهربانیم قیده سن» ناملی مشرب نینگ کتته شعـری توپلمی اوزیگه خاص اهمیت گه ایگه . تنیقلی عالم لر نجم الدین کاملوف و غیب الله سلام تامانیدن کتابگه یازیلگن سوز باشی اوز علمی تحلیلی و انتقادی تامانلری بیلن مشرب نینگ بدیعی ایجادی و دنیا قره شینی یخشی انگلب آلیشگه یاردم بیره دی .
اثر توپلاوچیسی ، شاعر اثرلرینی اوز ایچیگه آلگن 12 نسخه نی سالیشتیریب اورگنیب ، مذکور توپلمنی کتته محنت و اوزاق مدتلی سعی و کوشش بیلن تیارله گن . یوسپوف کوپ جای لرده شعـرلرده گی کمچیلیکلرنی توزه تیش گه اورینیب ، بعـضاً اولرنی قیاسی شکلده ، بعـضاً منطقی یوسینده و بعـضاً اوزی نینگ شخصی ذوقی ، توشونیش و تعـبیری اساسیده اصلاح قیلیب کیلگن . لیکن بو ساحه ده بجریلگن ایشلر ییترلی ایمس . جلال الدین یوسپوف اوزی یازگن سونگگی سوزیده (مشرب نینگ حیاتی و اینیقسه بدیعی میراثینی تحقیق قیلیشدیک شرفلی ، عین چاغده جوده مرکب ایش ، دوام ایتتیریلیشی کیره ک) دیب تأکید له گن ایدی . نیگه که هنوز هم مشرب نینگ شعـرلریده عروض وزن لری و مضمون نقطۀ نظریدن انچه کمچیلیک لر اوزینی سقلب قالگن . اگر بیز شاعر نینگ بویوک اقتداری ، علمی درجه سی و عالی شعـری قریحه سینی نظرده توته دیگن بولسک ، مذکور کمچیلیکلرنی (ایریملریدن تشقری) او نینگ ایجادیده طبیعی دیب تصور قیلیش گه حقلی ایمس میز . شو نینگ اوچون اوشبو ، حلاج و نسیمی یولداشی ، ابن العـربی و جلال الدین رومی ایزداشی ایجادی نینگ مکمل علمی انتقادی متنینی تیارلب ، اونده گی عرفانی اتمه لر ، تلمیح لر و تاریخی اوبرزلر و عباره لرنی ایضاحلب اوتیش ، تورلی نسخه لرده گی سوزلرنی چوقور اورگنیش ، تاپیلگن قرینه لر گه اساسلنیب قیاسی - منطقی اسلوب دن فایده لنگن حالده کمچیلیکلرنی توزه تیش بیلن بیرگه ، او نینگ دنیا قره شینی هر تمانلمه یاریتیب بیریش ، ادبیات شناس و تصوف شناس عالم لریمیز آلدیده تورگن بویوک فخر لی وظیفه حسابلنه دی .
مقاله آخریده ممنونیت بیلن ایسلتماقچی میز کیم مشرب نینگ روحی کیچینمه لرینی چوقور سیزگن ، او نینگ ایجادیده گی بدیعی تامانلر و عرفانی غایه لرنی یخشی ادراک ایتگن شاعـر طبیعـت یازوچی استاد غیب الله سلام ، « یازوچی » جریده سیده اعلان قیلگن اوزی نینگ تحلیلی و قیزیقرلی مقاله سیده ، تدقیقاتچی عالم جلال الدین یوسپوف تامانیدن کوپ ییل لیک محنت ثمره سی صفتیده مشرب « دیوانی » بیلن او نینگ « مبدأ نور » اثری ینگی ایشلاو ، تحلیل و تحریر دن چیقریلیب ، ایککی جلد لیک حجم ده نشر عرفه سیده تورگنیدن خبر بیره دی .
بیز مشرب شناس لیک ساحه سیده بجریلگن بوندی علمی - تحقیقی ایش حاضرگی دورده قنچه کتته اهمیت گه ایگه ایکنلیگی گه اعتبار بیرگن حالده ، او نینگ تیزآره ده نشردن چیقیشینی کوتیب قاله میز .
مقاله آخریده شونی هم قید ایتیب اوتیش کیرک که ، بوندن نیچه ییل مقدم اوزبیکستان ده بو اولوغ وار شاعر و عارف توغـیلگن کونی نینگ 350 ییل لیگی طنطنه لی نشان لندی . افغانستان ده سیاسی و اجتماعی شرایط آغر بولگنی گه قره مسدن ، امیرعلیشیر نوایی فرهنگی (مدنی) اویوشمه سی نینگ بلخ ولایتیده گی بولیمی اوشبو تاریخی سنه نی اعزازلش مقصدیده « گزیده ای از اشعارمشرب» نامی بیلن مشرب نینگ تنلنگن دری (فارسی) و اوزبیکچه شعـرلری مجموعه سینی ، او نینگ صورتی بیلن ، مراسم دن بیر نیچه آی مقدم نشردن چیقرگن ایدی . بومجموعه نی بلخ ولایتی ده نوایی فرهنگی اویوشمه سی نینگ رئیسی ژورنالیست عبدالله روئین نشرگه تیارلگن . « مولانا مشرب ترجمه حالی توغریسیده بیرنیچه سوز » یازیب او نینگ قیسقه چه ترجمه حالینی بیان ایتگن بلخ ولایتی ده گی یازوچی لر اویوشمه سی نینگ رئیسی صالح محمد خلیق ایسه «رندلر اوروغیدن بیر ایرکین انسان » سرلوحه لی مقدمه سیده مشرب نینگ شعـری قریحه سی و عرفان ده توتگن یوکسک مقامی نی قیسقه چه یاریتگن . مجموعه 1991 ییل آخر لریده بلخ ولایت باسمه خانه سیده نشردن چیقریلگن .
ایـضاحلـر :عروج - یوقاریگه کوتریلیش.
مظهر - ظاهر بولیش، کورینیش وجلوه قیلیش جایی.کبر یا - بویوک لیک، اولوغوارلیک، عظمت.
تلمیح – شعرده بیران بیر مشهور قصه، حادثه یاکه مشهور مثل گه اشاره قیلیش.
قرینه – بیران مطلب نی بیلیب آلیش یاکه مرکب ومجهول مسئله نی انگلش و یا بیران مقصد گه ایریشیش اوچون دلیل بوله دیگن نرسه، علامت، نشانه.
قریحه ـــ ذوق، ادراک، شاعرلیک و یازوچیلیک اوچون طبیعی کوچ و استعداد.
هـدف مـا منسجم ساختن روشنفـكـران، فرهنگيان و بالخصوص جوانان با استعداد و مردم با احساس افغانستان در زيـر يك سقـف واحد به خاطـر بـلـند بردن سطـح دانـش و رشـد فـرهـنـگ غـنامـنـد كـشور ميباشد.