بیراق ، اتاقلی شرق شناس عالم بارتولد اسلام دن آلدین مزارشریف ده ، اولکن مدنیت ایزلرینی منبع لرده اوچرتمه گنینی تیلگه آله دی مقدس سنه لگن بو مکانگه دایم ، دین پیشوا لری وحکمدارلر نینگ نظری توشویب تورگن  خواند میر نینگ معلومات بیریشی چه ، 1370  نچی ییل ده بلخ امیرتیمور سلطنتی ترکیبی گه کیره دی بو نیرسه صاحبقران تیمور نینگ دقتنی اوزیگه تارتمه گن . تیمورنینگ اؤغیللریدن شاهرخ میرزا زمانیگه کیلیب ،(۱۴۰۵ – ۱۴۴۷) بوجایده بیرمقبره برپا ایتیلدی او پیتده خواجه خیران قیشلاغی هلی اونچه لیک آبادان اشتیریلمه گن ایدی امّا ، ایسکی خیران قشیشلاغی ده پیغمبرکویاوی علی بن ابو طالب نینگ جسد یاتگنی خصوصیده گی خبر و روایتلر یقین- اوزاقلرگه یتب بارگندی امّا ، علی بن ابو طالب نینگ جسدی مزارشریف گه آلیب کیلیب ،کؤمیلگنیگه عاید معلومات لرکؤپراق روایت و افسانه لرگه اساسلنگن دیر بو معلومات علمده حاضرگچه اؤز اثباتینی تاپمه گن بونگه اؤخشش مقدّسلشتیریش اورینیشلری دیرلی کؤپلب مسلمان دولتلرده اوچره یدی  . سلطان حسین بایقرا (1438-1506) عصریده ، او​شبو مقدس مکاننی تاپیب انیقلش مساله سی ینه اؤرته گه چیقدی شوپیت ، بایزید بسطامی إیزداشلریدن بؤلمیش شمس الدین محمّد ناملی کیشی هندوستان نینگ ملتان کتب خانه سیدن ، حسین بایقرا نامیگه ، سلجوقی سلطانی سنجر زمانیده یازیلگن بیرکتابنی یؤبارگن . ائتیلیشیچه بوکتابده خیران قیشلاغیده خلیفه علی نینگ جسدی کؤمیلگنی حقیده معلومات یازیلگن بؤله دی . حسین بایقرا دولت اعیان و ارکانلرینی چقیریب اویرده(خیران) قازیلیش إیشلری آلیب باریلیشنی بویوره دی . اؤشنده بلخ ده حسین بایقرا نینگ اوکه سی بایقرا -2 حکم سوره یاتگندی قدیریش و قازیشلردن کیین ، علی نینگ قبری بارلیگی حقیده گی درک لرینه ده کوچه یدی شوندن سؤنگ ، حسین بایقرا بوگپنی تیکشیریش اوچون دانا وزیری علیشیرنوایی نی بلخ یقینیده گی خیران قشیلاغ گه هیت صفتیده جؤنته دی علیشیرنوایی خبر تؤغریلیگینی شاه گه یتکزیشی بیلن زیارت مقصدیده ، شاشیلیب حسین بایقرا بلخ گه قرب یؤل آله دی . علی مقبره سیگه یتگچ ، سلطان حسین اخلاص و ارادت یوزه سیدن منه بو بتینی هم یازه دی:

بر درت آمد گدايی بينوا سلطان حسين                      رحم كن برحال اين مشتاق اي شاه كرام


اؤزبیکچه سی :

بینوا و فقیر سلطان حسین ایشیگینگه حاجت تیلب کیلدی بوعاشقینگ حالیگه رحم قیلگین ، سین ای کرم قیلگوچی شاه ! 
کؤپلب شاه لر ، دین پیشوا لری دقتینی اؤزیگه قره تگن بومساله گه ، نیگه دور ظهیرالدین محمّد بابر اؤز "بابرنامه" سیده معلومات بیرمه یدی ؟ شوندن سؤنگ سلطان حسین بایقرا خیران قیشلاغیده گی علی تیپه لیگده ، بیرمهابتلی گنبذ (گنبد) قوردیره دی  . اونینگ یانیده قطارقورولیشلرجمله دن : بازار ، مسافرخانه ، مدرسه ، مسجد و بنالر برپا قیلیش کبی إیشلرعملگه آشیریله دی 
روضه نینگ حاضرگی کؤرینیشی ، عینن ، شو دورده قورویب بیتکزیلگن بؤله دی.

 حسین بایقرا نینگ قیلگن مهم إیشلریدن ینه بیری ، بلخ دریاسیدن شهرنی سوغاریش مقصدیده مزارشریف گچه کتته بیر نهرتارتیره دی بو نهرنینگ آتی نهرشاهی دیب اتلگن ،حاضرهم شو نام بیلن یوریتیله دی . سلطان سنجر دوریده إیشلری چله قالگن نهرخضر(خضرنهری) هم حسین بایقرا دوریده تؤله بیتکزیله دی . شونینگدیک ، حسین بایقرا اؤشه دور هرات بایلریدن یوز عایله نی مزارشریف گه کؤچیریب کیلتیره دی و روضه گه متوالی لیک إیشینی هم اندخوی لیک سید تاج الدین گه تاپشیره دی  حاضرگی کونده بوتون افغانستان اوچون کتته اهمیت گه ایگه بؤلگن مزارشریف شهری نینگ اؤن بیشینچی عصرگچه بولگن قیسقه یره تیلیش تاریخیی انه شونده ی بؤلگن  . اؤشه پیتده ، مزارشریف نینگ (خواجه خیران) آلتیته دروازه سی بؤلگن اولر: شادیان، تاشقرغان ، سیاه گرد ، یخدان ، قوادیان ، چغدک دیب ناملنگن حسین بایقرا دن کیین ، قوریلیش و انشات إیشلری اؤزحالیچه تشلب قؤیلمه دی  . بلکی ،آبادانچیلیک إیشلرینی شایبانیلردن بؤلگن عبدالمومین خان ینه قؤشیمچه گنبذ سالیش بیلن دوام ایتتیردی.
عبدالمومین خان مقبره یانیده ینه مسجد و خانقاه قوردیریب ، هفت جوش "یتـتی قه ینر" ناملی کتته داش قازاننی بخارا دن مزارشریف گه آلیب کیلتیره دی . اوندن کیین ، شایبانیلردن بؤلگن ولی محمّد خان بو مجموعه نی بیزه تیش إیشلرینی باشلب یوباردی . اوحاضرگی مقبره اطرافیده باغلر برپا ایتردی . روضه نی تاباره کؤرکملشتیریش نیتیده ، اشترخانی لردن بؤلگن بلخ حاکمی مقیم خان وسبحانقلی خانلرهم اوز نوبتیده کتته سعی- حرکت قیلدیلر . مزارشریف نینگ بو قیافه گه کیلیشیگه اؤنلب عالم ، شاعر ، نقاش ، بیتیکچی ، خطاط ، هنرمندنینگ عقل ذکاوتی ، محنتی سینگیگن .آخرده شونی هم قؤشیمچه قیلیش کیره ک کی ،1994-1995 نچی إیللردوامیده مزارشریف ده جنرال دوستوم تامانیدن هم بیرقنچه قورولیش ،آبادانلشتیریش إشیلری یؤلگه قؤییلدی . مقبره گه کیره ویریشده گی دروازه ده کلمه اوییب یازیلگن 14 کیلوگرام مقداریده آلتین لوح هم اؤرنه تیلدی 
عامه وی اطلاعات واسطه لریدن معلوم بؤلگنی دیک ، جاری إیلده 8- ینچی مارچه گه اؤترکیچه سی معماری یادگارلیککه کتته شکست یتکزیلگن قوییمه آلتین ایسه نامعلوم گروهلرتامانیدن اؤغیرلب کیتیلگن . افغانستانده گی تورکی قوملر وکیللری بو مساله ده بلخ حاکمی جناب عطا محمّد نی عیبله ماقده لر اینگ سؤنگی خبرلرگه قره گنده ، معماری یادگارلیک که عاید اؤغیرلنگن بیتیک تاش باشقه بیر کؤرینیشده قیتیب اؤزجاییگه اؤرنه تیلگن .

بو مطلب ایشانچ سایتی دن آلنگن