نوایی نینگ بدیعی تفکری – سیرقتلم . اونده تورلی - تومن اؤی و فکرلر غاو کؤکرگن ؛ اونینگ بدیعت زمینیده عموم بشری غایه لر سبز اوریب توره دی . نوایی حقیده گپ کیتگنده دراو ، شاعر نینگ حیات و جمعیتگه قره شلری کؤز آلدیمیز ده گوده لنه دی . علیشیر نوایی انسانیت نی عقل تامانلمه بیلیشگه اورینگن ؛ شو باعث  او انسان روحیتی نینگ قت - قتیگه کیریب باره دی و ازلی سؤراولر (شاه و رعیت) گه ، جواب تاپیشگه إینتیله دی . بو منظره نی بیز کؤپراق نوایی نینگ شاه اثری بؤلمیش «خمسه» (باشقه اثرلریده هم حکمدار و عادّی خلق مساله سی یتکچیلیک قیله دی) ده یقالراق کؤره میز .

«خمسه» داستانلری نینگ قهرمان لری شونچه کی ، عادّی آدملر ایمس . اؤز قهرمان لرینی نوایی انچه گینه تنه سی چینیققن ، صنعت ، علم و حکمتگه آراسته ، یوکسک فضیلیت لر ایگه سی قیلیب ، داستان گه آلیب کیره دی . شاعر اوقیانوس ده سوزه یاتگن کیمه چیگه اؤخشب ، ائنیقسه « فرهاد و شیرین » ، « سدّ اسکندری » داستان لری ده ، انتیک دنیا فیلسوف لری گه قئتیش ؛ واقعه لرنی ایسه حکمت و فلسفه آرقه لی رواجلنتیریش مساله سیگه کؤپراق اهمیت قره ته دی . آخر عاقبتده شاعر گؤزه ل بدیعتی نینگ نتیجه و میوه سینی اؤز دوری آدملری تقدیریده کؤرماقچی بؤله دی.

         قیزیق جایی شونده کی ، نوایی داستان لری ده گی حکمدارلر ، یونان فیلسوف و حکیم لری مکتبنی اؤتب ، کیئین جهاندارلیک إیشیگه کیریشه باشله یدیلر . «خمسه» داستان لریده گی قهرمان لر نینگ اؤخششلرینی ذاتن ، بیز اؤن بیشینچی عصر آدملری قیافه سیده کؤریش و اوچره تیشیمیز ممکن . «سدّ اسکندری» داستانی ده نوایی یتتی فیلسوف اوبره زیدن اوسته لیک بیلن فایده لنه دی . یتتی حکیم و فیلسوف ( ارسطو ، افلاطون ، سقراط ، بقراط ، فیساغورث ، اسقالنیوس ، هرمس ) داستان ده إیککی مناسبت بیلن بیرگه لیکده حضور تاپه دیلر . بیری اسکندر نینگ وفاتی مناسبتی بیلن او نینگ آنه سیگه تعزیه بیلدیریشگه بؤلسه ، إیککینچیسی حکمدار شاه قندۀ صفت لرگه ایگه بؤلماغی کیره ک ، دیگن سوالگه جواب بیریش مقصدی بیلن اسکندر حضوریده پیدا بؤله دیلر . اسکندر یتتی دانشمند نینگ سؤز و اؤگیتلریگه قولاق توتیب ، آخریده اؤز فکرلرینی بیان ایته دی . ایندی یتتی حکیم فیلسوف نینگ اسکندرگه قره ته ائتگن اؤگیتلرینی کؤزدن کیچره میز :

 1 - ارسطو     

« کی ، بیلگیلکی عالم وفاسـیز دورور

نـی عـالـم ده دور- هــم بقاسـیز دورور

معناسی : ( شونی بیلیب قؤیکی ، عالم وفاسیز دیر ، عالمده گی نرسه نینگ هم بقاسی یؤق. )

 نیکیم بـؤلـمه غی انده پاینده لیق

انگه یخشی ایرمس گیراینده لیق

معناسی : ( بو دنیا ده هیچ نرسه ابدی ایمس ایکن ، اونگه کؤنگیل قؤئیش هم یره مه یدی . )

 نیچـوک کـیم سینگـه مـرحمت ائلر اول (تنگری)

سـیـن اول ایـلـگـه هـم مـرحـمت اوزره بـؤل

معناسی : (سینگه یره تگن مرحمت قیلگنی کبی ، سین هم ایلگه مرحمتلی بؤلگین . )

 ضعیفینگغه گر لطف قیل،گر غضب

قـــَوئیدیـن داغـی آنی قیلغـیل طلـب

معناسی : ( قؤل آستینگده گیلرگه لطف یاکی قهر قیلسنگ ، کوچلی زور اونلرگه – ده ، شوندۀ مناسبتده بؤل .)

 کـیشـی مُهـر ارا هـر نی قیلـدی نگار

ورقـــده همــول نقـش اؤلــور آشکار

معناسی : ( آدم مُهرگه نیمه نی اؤیسه ، قاغذ گه هم اؤشه توشه دی . )

 خـلایـقـقــه کــؤرمـــه قـیلـیب بـیـنــوا

اؤزونگگـه روا کـــؤرمه گنــــی روا»

معناسی : ( آدملرنی ققشه تیب ، اؤزینگگه روا کؤرمه گن إیشنی ، باشقه لرگه هم روا کؤرمه . ) 

2 - افلاطون  

سپـــه فـکـــــریغــــه ایـلـــنی قـیلمــــه تبــاه

کـی ، تینگری قیلور إیشنی ، یؤق کیم سپاه

معناسی :  ( سپاهنی اؤیلب ، خلقنی تباه قیلمه گین ، إیشنینگ اختیاری ، سپاه ده ایمس ، بلکی تینگری اذنیده دیر . )

 سپــه نــی اســـرو نژند ائله مــه

فلاکـــت ارا مستمنـــد ائـــلـه مـه

معناسی : ( قؤشوننی زنهار خوار قیلمه ، اونی فلاکت گه گرفتار هم ائله مه . )

 کـی شـه دیـن سـپه غـه یتیشـسه گـزند

سپـــــه دیـــن ایـرور بیم شه غـه گزند

معناسی : ( اگر شاه دن قؤشونگه زیان - ضرر یتسه ، اونداق شاه گه سپاه دن هم زیان ایتگوسیدیر . )

 نی مطـلـق عنان ائـلـه ، نـی نامید

یتور بیم و امید بیرلــــه نـــویــــد

معناسی : ( سپاه باش - باشداقلیککه هم یوز توتمه سین ، سیاستینگ هم بؤلسین ، اولرنی حیاتگه امیدوار قیلیب یشت . )

سپه خاطریـن لطف إیله شاد قیل

رعیتـــنی عـــدل إیلـــه آبــاد قیل

معناسی : ( قؤشوننی لطف و مرحمتینگ بیله خورسند توت ، رعیتنی ایسه عدالتینگ إیله آباد قیلگین .)

بـو إیککیگـه سیندین قچـان یتسه کام

تاپــــر شه لیغینگ رونـــــق و انتظام

معناسی : ( بو إیککی طایفه ( قؤشون و خلق ) گه سیندن قچان یخشلیک یتسه ، سلطنتینگه هم انتظام کیلیب ، رونق تاپه دی . )

 3 - سقراط

قچان حق بیله صدقینگ اؤلدی درست

نــی حاجــت نیمه خلقــدین بــازجـست

معناسی : ( سین اگر خدا آلدیده تؤغری بؤلسنگ ، خلقنی تیرگب ، سؤراققه توتیشگه حاجت یؤق . )

 کیره ک ایلگه آسایش اول سایه دین

یتیشمک نوا بارچـــه پیرایــــه دیــن

معناسی : ( سین تنگرینینگ یرده گی سایه سی سن ، بو سایه دن خلق هم بهره مند بؤلسین – ده ! همّه تماندن آدملرگه آسایشته لیک آلیب کیل . )

 اولـوس رنجیغـه اهـتمام ائلـه مه

اؤزونگگه بو آتنی حرام ائله مه

معناسی : ( اولوسنی رنجیده قیلیشگه اورنیب اؤتیرمه ، اؤزینگنی یامان آتلیققه چیقرمه تغین . )

 رعـیتـنی عـدلینگدین آسوده توت

فـراغت مهادیده اویقــــوده تــوت

معناسی : ( رعیتنی عدالتینگ بیله آسایشته توت ، او تینچ ، خاطر جمع بؤلیب اوخله سین . )

 الرغـــه چـو تسکـین و آرامــدور

سنگه داغی حاصل باری کامدور

معناسی : ( اگر خلق قه آسایشته لیک بیرسنگ ، سینینگ پادشاه لیگینگ هم برقرار بؤله دی . )

 رعیتقه بؤلسه پـــراگنـــده لیق

تاپر سلطنت نخلی بـرکنده لیق

معناسی : ( اگر فقرا پریشان و پراگنده بؤلسه ، سنینگ پادشاهلیگینگ هم نوره ب بیته دی . )

 اگر قؤی بـــؤری خیلی پامالیـدور

یقین بیلکی،چوپانغه إیت حالیدور

معناسی : ( اگر قؤینی بؤری آیاق آستی قیلسه ، انیق بیلگینکی ، چوپانینگ حالی هم  إیتنینگ کونی بؤله دی.)

4 - بقراط

ینــــه دیــــــدی بقــــراط فـــــــرّخ سـرشت

کی: ایل چون کؤره ر هر نیدور سرنوشت

معناسی : ( ایل باشیگه کیلگنینی کؤره دی ، دیب ائتدی عالی جاب بقراط . )

قضــا دفعیغـه سالیـبان ایـلگــه رنج

غلط دور طعمه ائله مک مال وگنج

معناسی : ( قضا و قدرنی قیته ره من ، دیه ایلنی رنجیتمه ، خلق دن مال و دولت طعمه قیلیش هم عین خطادیر. )

 توکــّل دورور گرچــــه کام و نشاط

ولـی شرط ایرور ائله مک احـتیاط

معناسی : ( توکلچیلیک قیلیب ، اگرچه  شادلیک و بیره ر  بیر مقصدگه ایریشیش ممکندیر ، بیراق ، احتیاط بیلن إیش کؤریب یشش شرط . )

 رعـایتـده افـــراط مـطلـــوب ایمس

توکــّل ده غفلت داغی خوب ایمس

معناسی :  ( احتیاط کارلیکده بیرلیب کیتیش (افراط) یخشی ایمس ، توکلچیلیکده هم غفلت قالمسلیک کیره ک. )

 نی اندازه سیز غم،نی حدسیز سرور

اول افـــــراط شرطـی ریــاسـتدورور

معناسی :  ( چیکسیز غم ، حدسیز شادلیک هم یخشی ایمس ، بیریلیب کیتیش نینگ آلدینی آله بیلیش شرط دیر . )

5 - فیساغورث

ینـــه بؤلدی فیساغـــــورث نکتـــــه ور

کی ،« شه پاکلیکدین کیره ک بهره ور

معناسی : ( شاه پاک بؤلماغی کیره ک ، دیب ائتدی فیساغورث . )

 کیره ک آغزی پاک و سؤزی داغی پاک

ینه کؤنگـلی پـاک و کؤزی داغی پاک »

معناسی : ( آغزی هم سؤزی هم پاک بؤلسین ، کؤنگلی و کؤزی هم پاک بؤلماغی کیره ک . )

 اؤزی چون شعار ائـله دی پاکلیک

بـؤلـور دفـع نا پاک و بـی باکلیک

معناسی : ( اگر اؤزی پاکلیککه رعایه قیلسه ، اوندن ناپاکلیک و قؤرقو  دب بؤله دی . )

 چو وهم ایتتی ناپاکلیکدین یامان

خلایـــــق عیالیغه بؤلــدی امـان

معناسی : ( یامان کیشی ناپاکلیکدن تیئینسه ، آدملرنینگ عیالی – ناموسی هم آمان قاله دی .)

 اگـر ائله سـه شــــاه نـفـس هــــوا

کی ، بیر معصیت بیرله تاپقی نـوا

معناسی : ( اگر پادشاه نفس و هوا گه بیریلسه ، بیر گناه گه یؤلیقیشی مقرر .)

6 - اسقالینوس

ینـــه اسـقـالـیـنوس ارشـادیــدورور

کی : « آبادگر ایلگه شه دادیدورور

معناسی : ( اسقالینوس نینگ ائتیشیگه کؤره ، شاه عدالت اؤرنتگن یرلرده گینه آبادانچیلیک بؤله دی . )

 قیو شه کـی یؤق عـدل إیـله داد انگه

اولوس بیرله ملک اؤلمس آباد انگه

معناسی : ( عدالتسیز پادشاه ، اولوس و یورتنینگ آباد بؤلیشینی إیسته مه یدی . )

 چو شه ظـلم ساری اوزاتتی إیلیک

آچیلدی اولوق ظلم اوئیگه ایشیک

معناسی : ( اگر شاه ظلمگه قؤلینی چؤزسه ، کتته ظلم إیشگی آچیلدی، دیه ویرینگ . )

 انینـگ ظلمی کشورغـــــه آنچه ایمس

کی ، ظالم نی ظلم ائلسه ،سؤز دیمس

معناسی : ( پادشاه اگر ظالم نینگ ظلمینی کؤزرب إینده مسه ، مملکتیگه ظلم قیلگندن بدتر دیر . )

 اگر شهغه إیش لطف و گر کین ایرور

ایـلـیـگـه هـمـول شـیوه آیـیـن ایــرور

معناسی : ( اگر شاه شیرین سؤز لی یاکی غضبلی بؤلسه ، آدملری هم خوددی شوندۀ بؤله دی . )

 قچان جوق- جوق اؤلسه،اوباش مست

توشر تقوا اهلیگه کؤپ- کؤپ شکست

معناسی : ( اوباش و بیزاریلر ، مست – الست ، سندیراقلب یوریشسه ، تقوا لی کیشلرگه شکست یته دی . )

 چو یاشلرغه باغلنسه مکتب یؤلی

بؤلور گم اولوغلرغه مذهب یؤلی

معناسی : ( اگر یاشلر یوزیگه مکتب ایشیگی یاپیلسه ، کتته لر هم مذهب یؤلینی یؤقه ته دیلر . )

 کیره ک شـه عدالت شعار ائله گی

کی ، ظـلم اهلینی خاکسار ائله گی

معناسی : ( عدالت نی شعاری قیلگن پادشاهگینه ، ظالم نی یر بیلن یکسان قیله دی . )

7 - هرمس

کی :« شهغه سخاوت ایرور ناگزیر

بولرغــه إیــشی خـلــــق ارا دلـپذیر

معناسی : ( پادشاه سخی بؤلگنی یخشی ، بوندۀ إیشلرنی خلق یاقتیره دی . )

 سخا اول ایمسدور کی ، هر بوالهوس

مباهات اوچون صرف ایتر سیم و بس

معناسی : ( هر بؤلهوس نینگ مقته نیش اوچون بایلک صرفلشی سخاوت دئیلمه یدی . )

 چو میتین اوزاتیب تیلین اون سالور

قتیق خــــاره دین لعل و یاقوت آلور

معناسی : ( تیمیرگه اؤخشب ، خرسنگ تاشلردن لعل یاقوت چیقرگن آدمنی سخی دیسه بؤله دی . )

 سخا اولـدورور کیم شه نامور

بصیرت کؤزی بیرله ائلب نظر

معناسی : ( عقل کؤزی بیلن قره ب إیش کؤرگن پادشاه نی سخی دیسه بؤله دی . )

 بیــرور اوّل ارزاق خـیـل و سپاه

کی قالمس انگه دعوی وامخواه

معناسی : ( حقیقی شاه اؤز سپاه و خلقینی آچ قالدیرمیدی ، اولر نی قرضدار هم قیلمه یدی . )

 بیـــرور لقمـــه انگـــــه کیم ، آچ ایرور

آلور کؤنگلین آنینگ کی- محتاج ایرور

معناسی : ( آچ کیشی نینگ قارنینی تؤغیزه دی ، محتاج نینگ هم کؤنگلینی آله دی . )

 یوقاریده کیلتیریلگن یتتی حکیم و فیلسوف سؤزلری «سدّ اسکندر» داستانی نینگ ۹۵- بابیدن  قیسقرتیریب آلیندی . ساده جمله لر واسطه سیده سیز عزیزلرگه یتکزیلدی .

ذکر الله ایشانچ